HISTORIA CHRZANOWSKIEGO FABLOKU

1920-1939
Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce, powszechnie znana jako Fablok, przez dziesięciolecia była nie tylko najbardziej znanym chrzanowskim zakładem pracy i największym pracodawcą powiatu, ale i symbolem miasta, który uczynił je rozpoznawalnym daleko poza granicami Polski, a nawet Europy. Fabryka założona została jako prywatna spółka akcyjna w roku 1920 na podstawie umowy z rządem II RP na dostawę 1200 lokomotyw w ciągu 10 lat. Rok wcześniej ministrowie przemysłu i handlu oraz skarbu zatwierdzili statut spółki pod nazwą Fabryka Lokomotyw w Polsce, S.A.. W 1920 nazwę zakładu zmieniono na Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce, S.A. Zakłady w Chrzanowie. Powierzchnia nabytych przez fabrykę gruntów wynosiła ok. 80 ha. O lokalizacji fabryki zadecydowały m.in. dogodne połączenia kolejowe: Chrzanów leżał przy głównej linii kolejowej Kraków-Wiedeń i posiadał także dobre połączenie ze Śląskiem. Ponadto poprzez budowę fabryki w Chrzanowie starano się ograniczyć negatywne zjawiska wywołane bezrobociem panującym po zakończeniu Wielkiej Wojny 1914-1918. Ideę powstania fabryki lokomotyw w Chrzanowie wsparła Izba Przemysłowo-Handlowa w Krakowie.

Na samym początku pojawiły się trudności w uzyskaniu przez rząd polski kredytów na budowę fabryki. Kraje zachodnie odmówiły udzielenia pożyczki rządowi kraju, który świeżo odzyskawszy niepodległość nie posiadał dość solidnej bazy ekonomicznej. Kredyty przyszły jednak z mało oczekiwanej strony, mianowicie z północy. Szwecja zgodziła się na współfinansowanie fabryki lokomotyw w Chrzanowie w zamian za co Polacy zobowiązali się do zakupu wyposażenia przyszłej fabryki w Szwecji. Zakończone w 1923 rokowania polsko-szwedzkie dały Fablokowi kredyt w wysokości ponad miliona koron szwedzkich. Założycielami fabryki była grupa przemysłowców: Piotr Drzewiecki, Stanisław Karłowski, Władysław Jechalski i Leopold Wellisz oraz Bank Małopolski w Krakowie i Bank Handlowy w Warszawie. W latach 1921-1924 wzniesiono wydziały montażowy (pow. 7000 m²), mechaniczny (pow. 7500 m²) i kuźnię (pow. 2500 m²), oraz szereg budynków pomocniczych, jak i 21 domów mieszkalnych dla robotników i urzędników zatrudnionych w fabryce. Fabryka została wyposażona w nowoczesne urządzenia. Na początku działalności Fabloku oddawano do użytku 6 lokomotyw miesięcznie. Już na wiosnę 1924 nastąpiło przekazanie PKP pierwszego wyprodukowanego w Fabloku parowozu towarowego serii Tr 21.

Do listopada 1925 wykonano 100 parowozów. W styczniu 1926 oddano do użytku PKP pierwszy parowóz osobowy serii Os 24, będący, podobnie jak parowóz serii Tr 21, jedną z największych lokomotyw wyprodukowanych w tamtych czasach. Lokomotywy wykonywane były całkowicie w kraju, z krajowych surowców, rękami polskich robotników i pod kierunkiem polskich inżynierów. Kotły do produkcji lokomotyw dostarczała firma Fitzner i Gamper z Sosnowca. W 1926 powstało również znane Towarzystwo Sportowe „Fablok”. W październiku 1927 z okazji wyprodukowania 200. parowozu chrzanowską fabrykę odwiedził prezydent RP prof. Ignacy Mościcki (1867-1946). W rok później Fablok świętował nowy rekord, oddanie do użytku 300. lokomotywy. W 1928 wykonano także pierwszy parowóz serii Ok 22. W 1930 Fablok wyprodukował 400. lokomotywę, a w roku następnym fabryka rozpoczęła produkcję na eksport. Jednym z pierwszych odbiorców chrzanowskich lokomotyw była Bułgaria, której władca, car Borys III (ten sam, którego prawdopodobnie otruto z rozkazu Hitlera w 1943), w wolnym czasie relaksował się prowadząc lokomotywy. W tym samym roku zamówienia na chrzanowskie lokomotywy nadeszły także od północnego sąsiada II Rzeczypospolitej - Łotwy.

W roku 1932 uroczyście świętowano wyprodukowanie 500. lokomotywy, która okazała się jedną z 12 maszyn przeznaczonych dla Towarzystwa Kolei Marokańskich. Rok 1932 przyniósł i inne osiągnięcia: zespół fablokowskich konstruktorów pod kierunkiem inż. Zembrzuskiego, jednego z najwybitniejszych konstruktorów pracujących w Fabloku, opracował plany nowego parowozu pospiesznego Pt 31, który natychmiast wdrożono do produkcji. Parowóz ten mógł osiągać 110 km/h i posiadał moc 2000 KM. Był to pierwszy parowóz całkowicie skonstruowany w Fabloku (poprzednie lokomotywy produkowane w Chrzanowie były częściowo oparte na projektach zagranicznych). Oprócz lokomotyw towarowych i pasażerskich Fablok produkował w latach 30. XX w. wąskotorowe lokomotywy dołowe dla kopalni węgla kamiennego, autobusy dla PKP, a także lokomotywy elektryczne EL 100 przeznaczone dla warszawskiej kolejki podmiejskiej i słynne wagony motorowe, znane powszechnie jako Lux-torpedy, obsługujące linię kolejową Warszawa-Kraków-Zakopane (od 1936). W 1937 Fablok zdobył złoty medal na Międzynarodowej Wystawie Sztuki i Techniki w Paryżu za fenomenalnie piękny i nowoczesny parowóz Pm 36 osiągający 140 km/h, samodzielnie opracowany i zbudowany przez fablokowskich inżynierów i robotników pod kierownictwem inż. Zembrzuskiego. Nie była to jednak jedyna nagroda dla chrzanowskiej fabryki. W 1929 Fablok został uhonorowany aż trzema wyróżnieniami: Wielką Nagrodą Państwową, Wielkim Medalem Złotym na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu oraz Dyplomem Uznania na Targach Północnych w Wilnie. Na tym jednak nie koniec. W 1930 przyszedł czas na kolejne trzy wyróżnienia: Wielką Nagrodę Państwową, Grand Prix na Międzynarodowej Wystawie Komunikacji i Turystyki w Poznaniu oraz Dyplom Honorowy na Wystawie Międzynarodowej w Liège (Belgia).

W latach 1930-1939 Fablok wyeksportował 70 parowozów do Bułgarii, na Łotwę, do Maroka i do ZSRR. Eksport maszyn do Królestwa Egiptu w 1939 przerwał wybuch wojny. W tym okresie fabryka wyprodukowała 73 lokomotywy spalinowe na użytek kolei, przemysłu i kopalń. Od 1940 fabryka miała rozpocząć również produkcję samochodów (w połowie 1939 uzyskano licencję firmy Renault), ciągników i czołgów. Plany te zniweczył jednak wybuch wojny. Warto przytoczyć też parę liczb odnoszących się do sukcesów ekonomicznych fabryki: w 1934 całkowita wartość eksportu z powiatu chrzanowskiego wynosiła niemal 11,5 mln złotych, podczas gdy wartość eksportu samego tylko Fabloku miała w tej liczbie ponad 50 procentowy udział, czyli niemal 6 mln złotych! Wobec groźby zbliżającej się wojny pracownicy Fabloku aktywnie włączyli się w akcję FON-u zakupując dla WP z własnych datków samochód sanitarny, 4 ciężkie karabiny maszynowe i 30 masek przeciwgazowych. Subskrybowano również Pożyczkę Obrony Przeciwlotniczej.

1939-1945
We wrześniu 1939 Fablok został przejęty przez Niemców. Najwartościowszy nowoczesny sprzęt i maszyny, narzędzia itp. zostały wywiezione przez Polaków przed wkroczeniem Niemców do Chrzanowa w dniu 4 IX 1939 na 36 ciężarówkach na Wschód (gdzie prawdopodobnie przejęli je Sowieci). Szybkie zajęcie Chrzanowa przez wojska niemieckie przeszkodziło całkowitemu demontażowi zakładu. 14 IX 1939 Niemcy powołali prowizoryczną dyrekcję fabryki pod przewodnictwem inż. Arsena Szumowskiego, Ukraińca, przedwojennego pracownika Fabloku. W następnym miesiącu zarząd fabryki powierzono niemieckiej spółce Henschel und Sohn Gmbh z Kassel. Nazwę fabryki zmieniono najpierw na Erste Lokomotivfabrik in Polen A.G. Chrzanow (co było jedynie dosłownym przetłumaczeniem polskiej nazwy), a od 1 stycznia 1940 na Oberschlesische Lokomotivwerke A. G. w skrócie OBERLOK. Podczas okupacji niemieckiej produkcja Fabloku została całkowicie podporządkowana potrzebom militarnym III Rzeszy. Zakład produkował m.in. parowozy wąskotorowe i towarowe R44 i R52, walce drogowe, urządzenia hamulcowe itp. Głównymi odbiorcami produkcji fabryki finansowanej przez katowicki oddział Deutsche Bank byli: Niemieckie Koleje Państwowe, Wehrmacht, Kolej Wschodnia, zakłady Herman Goering w Gliwicach i spółka Bergwerks-Huetten z Sosnowca. Niemcom bardzo zależało na sprawnym działaniu fabryki wobec czego już w połowie września 1939 zatrudniono tu wszystkich przedwojennych pracowników i natychmiast przyjmowano do pracy dawnych pracowników powracających do Chrzanowa z ewakuacji na wschód.

W latach następnych niemieckie urzędy pracy kierowały dalszych pracowników do pracy w Fabloku. Początkowo (IX 1939) zatrudniono 680 robotników i 80 urzędników. Pod koniec wojny w Fabloku zatrudnionych było już 3350 osób. Pracownicy fabryki zostali ostrzeżeni przez władze okupacyjne o karach grożących za sabotaż na szkodę okupanta. Na początku wojny niemieckie kierownictwo Fabloku oceniało, że pracownicy nie są co prawda przyjaźnie nastawieni do Niemców, ale pracę wykonują chętnie. Położenie materialne Polaków zatrudnionych w Fabloku uległo drastycznemu pogorszeniu w porównaniu z okresem przedwojennym na skutek znacznego obniżenia płac oraz wprowadzenia reglamentacji artykułów spożywczych w ilości od 25 do aż 65% niższej niż dla Niemców. Już w listopadzie 1939 doszło w Fabloku do strajku pracowników. Tylko dzięki wstawiennictwu dyrektora Guido De la Cerdy, Austriaka, przedwojennego wicedyrektora Fabloku, życzliwie nastawionego w stosunku do Polaków, strajkujący uniknęli bestialskich represji ze strony gestapo. W Fabloku działała komórka Organizacji Orła Białego, która odpowiedzialna była za różnorakie formy sabotażu na terenie zakładu. Jej dowódca, Henryk Ślubowski, został w 1941 aresztowany przez gestapo i zamęczony w Sosnowcu. Funkcjonowała też tajna radiostacja wykryta przez gestapo w 1941. W latach 1941-1944 działający w Fabloku wywiad przemysłowy AK przekazywał do Londynu meldunki dotyczące niemieckiej produkcji w fabryce zawierające nawet rysunki techniczne lokomotyw. W 1944, wobec zbliżającego się frontu sowieckiego, Niemcy zaczęli wywozić do Kassel niektóre fablokowskie maszyny. Deportowano tam również kilkudziesięciu pracowników fabryki.

OD 1945
Zaraz po zakończeniu okupacji niemieckiej, w lutym 1945, fabryka wyprodukowała pierwszy parowóz Ty 42 dla PKP w Krakowie. Początkowo pracownicy nie otrzymywali wynagrodzenia, a jedynie paczki żywnościowe pochodzące w głównej mierze z UNRRA. W 1945 otwarto przy fabryce 3-letnią Szkołę Mechaniczną, która stanowiła pierwszą placówkę kształcącą przyszłych pracowników Fabloku. W czerwcu 1947 Fablok, który znajdował się pod tymczasowym zarządem państwowym, został znacjonalizowany i stał się własnością państwa. Na dodatek w 1951 fabryka otrzymała nowego „patrona”. Został nim krwawy szef bolszewickiej Czeka - Feliks Edmundowicz Dzierżyński, mający na sumieniu śmierć i cierpienia setek tysięcy niewinnych ludzi. Nazwę zakładu zmieniono na Fabryka Lokomotyw im. Feliksa Dzierżyńskiego. W latach 1945-1963 Fablok wyprodukował m.in. blisko 3600 parowozów, odbiorcami których, poza Polską, były również: Albania, Bułgaria, Jugosławia, Rumunia, Węgry, Chiny, Indie, Korea, Wietnam i ZSRR. W 1956 fabryka otrzymała Zakładowy Dom Kultury, w którym mieściło się także kino „Fablok”. W 1959 chrzanowska fabryka lokomotyw świętowała 35-lecie produkcji i wykonanie 5000. parowozu. W latach 1948-1993 w chrzanowskiej fabryce wyprodukowano ponad 5400 lokomotyw spalinowych, a od 1962 rozpoczęto produkcję przekładni tramwajowych. W roku 1963 Fablok ostatecznie zakończył produkcję parowozów.

W latach 1973-1975 fabryka wykonała 37 lokomotyw dla Maroka, a w 1974 uroczyście świętowała 50-lecie rozpoczęcia produkcji. W latach 70. nastąpiła też stopniowa zmiana profilu produkcji: obok lokomotyw spalinowych Fablok produkował coraz więcej innych urządzeń, np. maszyn budowlanych, wozów wiertniczych, koparek mechanicznych, podwozi do żurawi i innych. W związku z tym w 1977 nastąpiła też zmiana nazwy fabryki na Fabryka Maszyn Budowlanych i Lokomotyw BUMAR-FABLOK. W 1980 zakład otrzymał złoty medal na 52. Międzynarodowych Targach Poznańskich za żuraw Hydros T-253, a w cztery lata później świętowano 60. rocznicę rozpoczęcia produkcji przez chrzanowską fabrykę. W 1991 Bumar-Fablok został przekształcony w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa. Zakład od 1990 produkował platformy transportowe o nośności do 10 ton, a następnie konstrukcje stalowe dla firm niemieckich i żurawie drogowe. W 1995 w Warszawie z okazji 150-lecia kolei na ziemiach polskich zademonstrowano 3 lokomotywy fablokowskie: parowóz pospieszny Pm 36, parowóz Ok 22 i Ty 45. W 2009 powrócono do pierwotnej nazwy zakładów: Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce Fablok S.A. W maju 2013 sąd w Krakowie ogłosił upadłość firmy. Wydarzenie to zapoczątkowało likwidację znanej od niemal stu lat chrzanowskiej fabryki.

Papier firmowy Fabloku, lata 30. XX w.

Budynek administracyjny Fabloku, lata 30. XX w.

Hala montażowa Fabloku w pierwszych latach istnienia fabryki

Koperta firmowa Fabloku, lata 30. XX w.

Parowóz OK 22 wytwarzany w Fabloku w latach 30.

Parowóz Pt 31 wytwarzany w Fabloku w latach 30.

Ćwiczenia sekcji strzeleckiej Towarzystwa Sportowego „Fablok”
na fablokowskiej strzelnicy. Lata 30. XX w.

Odznaka Towarzystwa Sportowego „Fablok” z lat 30. w stylu art déco

Pracownicy fablokowskiej modelarni, lata 30. XX w.

Szofer dyrektora Fabloku przed willą dyrektora przy Alei Henryka. Lata 30. XX w.

Pieczęć firmowa Fabloku z początków okupacji niemieckiej kiedy Niemcy nadal nazywali zakład Pierwszą Fabryką Lokomotyw w Polsce, mimo aneksji Chrzanowa do Rzeszy

Papier firmowy Fabloku (Oberloku) z czasów okupacji niemieckiej

Pieczęć Fabloku z II połowy lat 40. XX w.

Składniki pieczonych wraz z żeliwnym garnkiem

Układanie składników warstwami w garnku

Całość nakryta liściem kapusty

Garnek przygotowany do nałożenia darni i pieczenia

TRADYCYJNA HISTORYCZNA KUCHNIA CHRZANOWSKA

Chrzanów posiada swoją specyficzną i nadzwyczaj smaczną potrawę, która swoim aromatem i niesamowitym smakiem potrafi każdego powalić z nóg. Są to oczywiście chrzanowskie pieczone. Pieczone są tradycyjną chrzanowską potrawą do niedawna szerzej nie znaną poza miastem i regionem. Dla chrzanowian z dziada pradziada pieczone są czymś tak oczywistym jak ris à la mande dla Duńczyków, cepeliny dla Litwinów, pizza dla Włochów, czy wigilijny karp dla większości Polaków (również tych z Chrzanowa).

PIECZONE
(również znane jako ziemniaki po cabańsku).
Podaje pani Lucyna z Balisiów Paździorowa z Chrzanowa, cabanka z dziada pradziada.

Składniki
W zależności od ilości osób przygotowuje się ok. 1 kg surowego produktu na osobę (przy 5 osobach łącznie ok. 5 kg):
ok. 60 dkg obranych ziemniaków,
ok. 10 dkg wędzonego i najlepiej tłustego boczku,
ok. 10 dkg kiełbasy,
1 duża cebula,
ok. 10 dkg marchewki,
dużo zielonej natki pietruszki,
1 średniej wielkości czerwony burak (burak służy bardziej do nadania potrawie odpowiedniej kolorystyki i smaku niż do spożycia, ale można go oczywiście także posmakować)
2-3 liście kapusty,
sól, pieprz.

Boki żeliwnego, w środku emaliowanego garnka, wykłada się plasterkami boczku w celu zabezpieczenia reszty składników przed przypaleniem. Na dno naczynia kładzie się skórę z boczku lub słoniny. Następnie warstwami układa się pokrojone w grube plastry lub kostkę: ziemniaki, kiełbasę, cebulę, marchewkę, czerwone buraki, duże ilości zielonej natki pietruszki oraz sól i pieprz do smaku. Można do środka włożyć udko z kurczaka lub królika, ale nie jest to konieczne. Kończymy przykrywając całość ostatnią warstwą ziemniaków i czerwonych buraków. Całość przykrywamy szczelnie 2-3 liściami kapusty, a wierzch naczynia zakrywamy folią aluminiową wypuszczoną na zewnątrz garnka i zaciskamy ją pokrywką. Na pokrywkę kładziemy wyciętą z trawnika darń (trawą do dołu, żeby nie zanieczyścić przygotowywanej potrawy) dla lepszego zaciśnięcia pokrywki i uniemożliwienia wydostawania się pary z garnka.

Tak przygotowany garnek stawia się na cegle i wokół niego rozpala się ognisko. Pieczenie ziemniaków trwa około 70 min. Sygnałem, że potrawa jest gotowa jest ulatniający się z garnka aromatyczny zapach. Pieczenie ziemniaków wymaga pewnych umiejętności, aby potrawa nie została przypalona lub niedopieczona. Na początku należy rozpalić silniejszy ogień, a potem ogień ma być słabszy w celu utrzymania stałej temperatury pieczenia. Po upieczeniu ostrożnie zdejmujemy garnek z ognia, następnie usuwamy darń, pokrywkę i folię (uważając aby ziemia z darni nie wsypała się do wnętrza naczynia). Widelcem próbujemy czy ziemniaki na samej górze są miękkie. Jeśli tak, wysypujemy zawartość garnka do większej miski i serwujemy na talerze. Pieczone smakują oczywiście najlepiej podane na wolnym powietrzu, w słoneczną pogodę.

Pieczone na ogniu

Pieczone po zdjęciu z ognia po 70 minutach

Przesypywanie potrawy

Pieczone gotowe do spożycia