CHRZANOVIA PATRIA PARVA

ZABYTKI I INNE OBIEKTY GODNE UWAGI

KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA
Chyba najbardziej rzucającym się w oczy zabytkiem Chrzanowa jest główny kościół miasta p.w. św. Mikołaja (ul. Mickiewicza). Kościół został lokowany prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV w. Swój ostateczny kształt, który przetrwał do roku 1912, świątynia uzyskała w XV w. i nieco później, poprzez dodane przybudówki. Jedyną pozostałością tamtego gotyckiego kościoła jest dzisiaj prezbiterium.

Obok świątyni, zapewne w tym samym czasie, wzniesiono wolno stojącą murowaną dzwonnicę. Wspominają ją XVI-wieczne dokumenty. Na murze dzwonnicy wmurowano w 2003 tablicę pamiątkową ku czci chrzanowian walczących o wolną i niepodległą Polskę w latach 1918-1920 i 1939-1989. Gruntowna przebudowa chrzanowskiego kościoła przeprowadzona w latach 1912-1914 nadała świątyni obecny wygląd. W latach 30. XX w. kościół zyskał dwa freski o tematyce patriotyczno-religijnej: Obrona Częstochowy i Bitwa Warszawska, autorstwa chrzanowskiego malarza osiadłego w Krakowie, Mariana Konarskiego. To ostatnie dzieło to artystyczna wizja Bitwy Warszawskiej 1920 z ks. Skorupką na czele Wojska Polskiego i zasiadającym na tronie w towarzystwie dwóch aniołów papieżu Piusie XI (Achille Ratti, 1922-1939), który podczas pamiętnych wydarzeń roku 1920 piastował urząd nuncjusza papieskiego w Warszawie i jako jeden z nielicznych dyplomatów zagranicznych odmówił opuszczenia stolicy Polski zagrożonej najazdem bolszewickim. Fresk został zamalowany w 1939 na polecenie Niemców, a po odnowieniu po wojnie, ponownie zatynkowany na polecenie władz komunistycznych.

Na obecny wystrój wnętrza kościoła składają się głównie XIX-wieczne ołtarze i obrazy, stacje drogi krzyżowej, przyciągajace uwagę ciekawym i bardzo starannym wykonaniem, XVII-wieczny ołtarz św. Stanisława z czarnego marmuru, oraz wyjątkowo piękne kompozycyjnie i kolorystycznie witraże z ostatnich lat panowania austriackiego (1914) wykonane przez firmę S. G. Żeleński z Krakowa. Z ciekawych eksponatów kościelnego wyposażenia należy wymienić monstrancję z XV w. oraz wczesnobarokowy kielich mszalny z XVII w., a także barokową chrzcielnicę z czarnego marmuru dębnickiego (przed 1748) i wielki żyrandol z majestatycznym wizerunkiem Orła Białego pochodzący z lat międzywojennych. Interesującym eksponatem znajdującym się w chrzanowskim kościele jest mozaikowy obrazek przedstawiający Madonnę z Dzieciątkiem, a będący darem papieża Leona XIII dla Henryka Loewenfelda (1888), który papieski podarunek przekazał kościołowi św. Mikołaja w Chrzanowie. Pod kościołem mieszczą się krypty, w których spoczywają prochy dawnych właścicieli Chrzanowa (m.in. Dembińskiego i Ossolińskiej), urzędników chrzanowskiego dworu oraz niektórych chrzanowskich mieszczan.

Przy ul. Mickiewicza, obok kościoła św. Mikołaja, znajduje się kolejny chrzanowski zabytek. Jest nim plebania zbudowana w czasach przynależności Chrzanowa do Wolnego Miasta Krakowa (1844). Budynek jest przykładem architektury historyzującej z elementami neorenesansowymi i późnoklasycystycznymi. Pierwotny wystrój pierwszej murowanej plebanii został nieco zmieniony podczas rozbudowy obiektu w roku 1934, a także podczas prowadzonej w ubiegłych latach modernizacji.

RYNEK GŁÓWNY
Kamienice w Rynku Głównym z końca XVIII i XIX w. Chyba najciekawsza z nich jest zbudowana w l. 1905-1907 dwupiętrowa kamienica secesyjna oznaczona numerem 13 (uprzednio nr 22). Posiada ona fasadę z glazurowanej cegły z bogatą dekoracją plastyczną zawierającą m.in. ornamenty w kształcie stylizowanych liści kasztanowca. Projekt kamienicy wyszedł prawdopodobnie z pracowni katowickiego architekta Józefa Kutza. Kamienica posiadała jeszcze dwa balkony, które jednak usunięto w 1965. Budynek należał do Jakuba Braunera (właściciela cegielni w Kościelcu), którego inicjały nadal widnieją w kartuszu nad drzwiami balkonowymi drugiego piętra. Brauner nacieszył się swoją kamienicą jedynie przez dwa lata. W 1909 po pożarze cegielni zmuszony został do sprzedaży domu. Nowym właścicielem został Szymon Sternfeld. Na parterze kamienicy do II wojny światowej mieścił się sklep jubilerski Chaskiela Reicha. W 1937 dokonano nań bandyckiego napadu, podczas którego właściciel został postrzelony z rewolweru. Policji nigdy nie udało się ująć sprawców rabunku w sklepie Reicha. Jubiler wraz z całą rodziną został zamordowany przez Niemców w obozie śmierci Auschwitz.

Kilka słów o obiektach zabytkowych, które już zniknęły z krajobrazu chrzanowskiego Rynku. Pierwszym z nich był ratusz, który jeszcze na początku XIX stulecia stał na głównym placu miasta. Podług opisu z 1784 był to budynek drewniany, pokryty gontami. W ratuszu znajdowały się m.in.: piwnica, izba szynkowa i izba gościnna, a w przylegającym doń drugim budynku mieściły się m.in.: więzienie miejskie, izba sądowa i poczekalnia. W ratuszu była też komora na siano i stajnie dla koni. Niestety, drewniane budowle od początku miały niewielkie szanse dotrwania do naszych czasów. Niektóre murowane także. W 1949 wyburzono zabytkowy klasycystyczny dom z pocz. XIX w. przy Małym Rynku, a także 3 stare kamienice przy Głównym Rynku (później na ich miejscu postawiono dom handlowy Centrum). Domy te od zakończenia wojny były opuszczone i zaniedbane, ale można je było wyremontować i ocalić od zniszczenia. Podjęto jednak decyzję o ich wyburzeniu. Przeciwko tej decyzji bezskutecznie protestowali krakowscy konserwatorzy zabytków Dutkiewicz, Jasieński i Świszczowski.

kosciol1

Zachodnia fasada chrzanowskiego kościoła św. Mikołaja

dzwonnica

Przykościelna dzwonnica

plebania

Budynek plebanii z 1844 

chrzanow_rynek1

Południowa pierzeja Rynku Głównego

chrzanow_rynek

Fragment wschodniej pierzei Rynku Głównego

kswarszChrzanow_kaplica_loewenfeldow.JPG

Nagrobek porucznika Elii Marchettiego (†1863) i kaplica Loewenfeldów na chrzanowskim cmentarzu parafialnym, 1900. Dzieło Teodora Talowskiego

010_WMKrakow

Główny budynek chrzanowskiego Muzeum

011_plan1835

Dom Urbańczyka, filia Muzeum w Chrzanowie

bank

Budynek Towarzystwa Zaliczkowego

dom_rzemiosla

Dom Rzemiosła

dom_gazdy

Dom Gazdów

CMENTARZ PARAFIALNY
Cmentarz parafialny (wejścia od ul. Marchettiego i Balińskiej) powstał w 1809, po wprowadzeniu reform józefińskich z 1783 (w Chrzanowie w mocy po 1796) zabraniających ze względów sanitarnych pochówków w murach świątyń i w ich sąsiedztwie. Zapewne wtedy zamknięto cmentarze parafialne wokół kościoła św. Mikołaja oraz drugi wokół nieistniejącego już kościółka przy ul. Świętokrzyskiej. Nazwa ulicy Świętokrzyskiej jest jedyną pamiątką po kościele p.w. Świętego Krzyża znajdującym się przy tej ulicy do początku XIX w. Niewielka ta świątynia została wzniesiona przed rokiem 1431, kiedy to po raz pierwszy została wspomniana w dokumentach. Pod koniec XVIII w. nie była już używana i ze względu na zły stan techniczny została zlikwidowana wraz z otaczającym ją cmentarzem przykościelnym po roku 1827.

Obecny cmentarz parafialny posiada wiele ciekawych nagrobków zmarłych chrzanowian, m.in. burmistrzów miasta z końca XIX i pocz. XX w. - Jana Oczkowskiego i Mikołaja Bytomskiego, żołnierzy polskich poległych we wrześniu 1939 czy też pomnik nagrobny Elii Marchettiego. Został on wzniesiony przez mieszkańców Chrzanowa na mogile porucznika Legii Cudzoziemskiej i adiutanta Francesco Nullo, Włocha z Bergamo - Elii Marchettiego (1839-1863), który oddał życie walcząc przeciw Rosjanom w powstaniu styczniowym. Elia Marchetti został śmiertelnie ranny w bitwie pod Krzykawką w Olkuskiem. Po przekroczeniu granicy Galicji ranny Marchetti został doniesiony przez kapitana Mazzoleniego do Chrzanowa, gdzie mimo troskliwej opieki medycznej zmarł po kilku dniach z odniesionych ran. Najbardziej charakterystycznym obiektem chrzanowskiego cmentarza jest mauzoleum Loewenfeldów. Zostało ono wybudowane w latach 1898-1900 w stylu neoklasycystycznym na planie krzyża greckiego, wg projektu krakowskiego architekta Teodora Talowskiego. Kaplica została wzniesiona z przeznaczeniem na mauzoleum rodowe ostatnich właścicieli obszaru dworskiego w Chrzanowie, rodziny Loewenfeldów. Fundatorem był zamieszkały w Londynie Henryk Loewenfeld, który swego imienia użyczył głównej alei chrzanowskiej. Wnętrze kaplicy było ozdobione obrazem Ecce Homo wybitnego węgierskiego malarza-realisty, Mihályego Munkácsyego.

MUZEUM
Lamus dworski z XVI w., obecnie siedziba Muzeum w Chrzanowie (ul. Mickiewicza). Budynek ten pierwotnie stanowił część zespołu dworskiego, będącego rezydencją właścicieli dóbr chrzanowskich. W jego skład wchodził murowany dwór Ossolińskich, zwany zamkiem (prowadząca do niego ulica zwana była do końca XIX w. Zamkową lub Dworską - obecnie ul. Mickiewicza), wystawiony po rozbiórce wcześniejszego drewnianego, w miejscu, gdzie prawdopodobnie niegdyś stał chrzanowski kasztel (obecnie okolice budynku Muzeum przy ul. Mickiewicza). Budynek został wzniesiony przed 1783 sumptem ówczesnego właściciela Chrzanowa Józefa Kantego Ossolińskiego. Dwór został zburzony w latach 40. XX w. przez Niemców, którzy w tym miejscu w celach strategicznych przedłużyli ul. Mickiewicza przez park dworski, łącząc ją z ul. Śląską. Ostatni właściciele posiadłości, ze względu na zły stan nieistniejącego już dzisiaj chrzanowskiego dworu, zaadaptowali pod koniec XIX w. na swoją chrzanowską rezydencję lamus dworski. Od 1960 w budynku mieszczą się zbiory chrzanowskiego Muzeum, w tym pamiątki po ostatnich właścicielach obszaru dworskiego, Loewenfeldach. Muzeum posiada interesujące zbiory z historii regionu podzielone na kilka działów. Dział Etnograficzny posiada zbiór eksponatów dotyczących życia codziennego mieszkańców regionu z kolekcją strojów ludowych, historycznych sprzętów domowych itd., a oddział Muzeum w Wygiełzowie (skansen) zajmuje się gromadzeniem przykładów lokalnej architektury drewnianej. Dział Historii i Kultury Regionu posiada ciekawy zbiór dokumentów, książek i innych eksponatów dotyczących przeszłości miasta i regionu. Szczególnie ciekawy jest zbiór judaiców. Dział Historyczno-Archeologiczny posiada zbiór eksponatów dotyczących pradziejów regionu. Dział Przyrody gromadzi okazy chrzanowskiej flory i fauny i posiada interesujący zbiór ginących roślin i zwierząt z regionu. Na fasadzie budynku Muzeum znajduje się tablica pamiątkowa ku czci Marcina Borelowskiego ucznia chrzanowskiej Szkoły Wydziałowej, późniejszego pułkownika w powstaniu styczniowym, poległego w bitwie pod Batorzem w 1863.

Dom Urbańczyka przy Alei Henryka, obecnie oddział Muzeum w Chrzanowie, przeznaczony głównie na prace badawcze i wystawy czasowe. Budynek został wzniesiony w II połowie XIX w. i jest ciekawym przykładem miejskiej architektury willowej tamtego okresu.

ZABUDOWA ALEI HENRYKA
BUDYNEK TOWARZYSTWA ZALICZKOWEGO
Budynek Towarzystwa Zaliczkowego przy Alei Henryka powstał w 1895 jako siedziba lokalnego banku i na szczęście przetrwał do dzisiaj bez istotnych przekształceń. Jest to gmach ozdobiony rzucającą się w oczy fasadą o bogatym historyzującym detalu z dwoma kolumnowymi portykami z przedprożami, które dodają obiektowi wiele uroku.

DOM RZEMIOSŁA
Budynek powstał w latach międzywojennych jako siedziba Cechu Rzemiosł Różnych. Jest to ciekawy przykład architektury początku XX stulecia. Budynek posiada interesującą formę architektoniczną z wieżą od strony ul. Grunwaldzkiej i wielopłaszczyznowym dachem zdobionym od Alei Henryka wieżyczkami, nadającymi budynkowi charakter na poły bajkowy. Ornamentyka fasady głównej podkreślona jest parą balkonów i ozdobiona panelami z symbolami cechów rzemiosł. Nad wejściem głównym do Domu Rzemiosła przy Alei Henryka 26 znajdowała się do niedawna interesująca, oryginalna metaloplastyka w stylu art déco pochodząca z lat 30. XX w. Składały się na nią elementy geometryczne w kolorze czarnym i srebrny napis o kroju liter charakterystycznym dla lat międzywojennych i art déco.

KAMIENICE GAZDÓW I BALISIÓW
Jednym z najlepszych przykładów chrzanowskiego art déco w architekturze jest elegancka modernistyczna kamienica z lat 1936-38, zwana Domem Gazdów, przy skrzyżowaniu ul. Piłsudskiego i Alei Henryka. Budynek ten, jak i sąsiadująca z nim kamienica Balisiów (1939, proj. Stanisław Oszacki), jest przykładem stylu okrętowego w polskim modernizmie. Kamienica jest pozbawiona jakichkolwiek elementów zdobniczych charakterystycznych dla epoki i jest intrygującym przykładem lekkości stylu, elegancji funkcjonalistycznych form, do dzisiaj zaskakującym swoim nowoczesnym designem.

GMACHY I LO
Gmach dawnego gimnazjum przy ul. Kościuszki (obecnie część zespołu budynków I LO im. St. Staszica) z początku XX w. Budynek posiada ciekawą fasadę z bordowej cegły, ożywioną ryzalitami i wnękami z półkolistymi arkadami. Ściany wewnątrz budynku zdobią interesujące malowidła ścienne z lat 30. XX w. przedstawiające herby miast i ziem Rzeczypospolitej. W latach 40. XX w. zostały one zamalowane. Podczas remontu w październiku 1976 zostały częściowo odsłonięte, ale po odkryciu napisów w korytarzu parteru (skrzydło od ul. Kościuszki) „Sala im. Marszałka Piłsudskiego” i „Sala im. Prezydenta Mościckiego” natychmiast zamalowane. Po 1989 niemal wszystkie malowidła zostały ponownie odsłonięte i starannie odnowione. W nowym budynku gimnazjum, wzniesionym na przełomie lat 20. i 30. XX w. na rogu ulic Kościuszki i Piłsudskiego, znajduje się wyjątkowej urody plafon w stylu art déco przedstawiający Orła Białego. Na ścianie hallu gmachu wmurowana jest tablica pamiątkowa z lat 20. ku czci uczniów i tercjana chrzanowskiego gimnazjum poległych podczas Wielkiej Wojny 1914-1918 i wojny polsko-sowieckiej 1919-1920 o następującej treści:

Ojczyźnie życie oddali w ofierze:
Henryk Kieszek, ur. 2.VII.1900, kl. VI, ochotnik, +10.I.1920 pod Zgniłym Ruczajem - Dzwińsk
Remigjusz Kościński, ur. 28.I.1898, kl. VII, plutonowy, +31.VIII.1917 pod Brestowicą - Włochy
Jan Urbański, tercjan, +1917 w Alpach.
Cześć poległym
Młodzież


W 2010, po 71 latach nieobecności, na fasadzie budynku I LO pojawił się ponownie Orzeł Biały usunięty przez Niemców w 1939 w pierwszych miesiącach okupacji. Świadkiem tego wydarzenia była p. Agata z Balisiów Święcicka, która z domu swoich rodziców przy ul. Focha widziała przez niezabudowaną ówcześnie parcelę między ulicami Focha i Piłsudskiego, jak Niemcy skuwali orła z fasady budynku gimnazjum. Wydarzenie to zostało potajemnie uwiecznione na kliszy fotograficznej przez znajomego jej ojca, który z balkonu domu Balisiów wykonał fotografię.

CMENTARZ ŻYDOWSKI
Cmentarz żydowski (ul. Borowcowa, vis-à-vis Dwóch Mostów) z macewami z XIX i XX w. Pierwotnie składał się z dwóch cmentarzy, tzw. małego (z ok. 1763), który został zniszczony przez Niemców w 1941 (w związku z budową drogi strategicznej i przedłużeniem początkowego fragmentu ul. Podwale do Dwóch Mostów), i z tzw. dużego, który przetrwał do dzisiaj (choć niewielki jego fragment został zlikwidowany przez okupanta). Na małym cmentarzu znajdowały się najstarsze i najbardziej zabytkowe macewy. Zostały one użyte przez Niemców do utwardzenia ulicy Podwale, którą przedłużono przez zlikwidowaną część cmentarza. Dzisiaj na tym miejscu przebiega ulica Podwale i znajduje się stacja benzynowa wybudowana na początku lat 70. XX w. Podczas budowy stacji z ziemi wydobyto kości pogrzebanych tam zmarłych. Na zachowanej części dawnego cmentarza znajduje się około 1500 nagrobków. Najstarszy datowany jest na rok 1802. Olbrzymia większość macew posiada jedynie inskrypcje hebrajskie, a nieliczne mają także napisy polskie lub niemieckie. Na cmentarzu znajdują się również dwa ohele (kaplice grobowe), w których pogrzebano chrzanowskich rabinów.

DOM MIESZCZAŃSKI
Dom mieszczański z początku XIX w. przy ul. Krakowskiej 35 jest typowym przykładem małomiasteczkowego budownictwa murowanego XIX-wiecznego Chrzanowa i niestety, już chyba jednym z ostatnich zachowanych takich obiektów na terenie miasta. 

DWA MOSTY
Dwa Mosty - fragment trasy kolejowej Kraków-Wiedeń z 1856, zwanej Północną Uprzywilejowaną Koleją Żelazną im. Cesarza Ferdynanda, z dwoma arkadowymi mostami do komunikacji bezkolizyjnej przecinającej wysoki nasyp linii kolejowej (u zbiegu ulic Podwala z Fabryczną i Siennej ze Starą Hutą i Świętokrzyską, vis-à-vis cmentarza żydowskiego). Większy most został wybudowany dla ruchu kołowego, mniejszy dla ruchu pieszego - i stało się to już w połowie XIX w.! Aż trudno uwierzyć dzisiaj w fenomenalną wręcz dalekowzroczność konstruktorów tego obiektu. Nieco dalej w górę ulic Świętokrzyskiej i Podwala znajduje się podobny w architekturze, pojedynczy wiadukt z białego piaskowca wybudowany w tym samym czasie co Dwa Mosty.

CMENTARZ WOJENNY NR 445
Powstał na przełomie 1914 i 1915 roku w sąsiedztwie dawnego cmentarza cholerycznego i cmentarza żydowskiego. Pochowano na nim 171 żołnierzy armii austro-węgierskiej różnych wyznań i języków, furmanów taborów wojskowych c.k. armii oraz kilku jeńców rosyjskich. Wszyscy pochowani zmarli w chrzanowskich lazaretach z chorób lub odniesionych ran. Pomnik na cmentarzu wykonała firma H. Kulka i Sp. z Opawy, a pracami kierował kapitan Hrabal, komendant chrzanowskiej stacji kolejowej. Prócz pomnika i krzyża na cmentarzu znajdowały się ziemne mogiły ułożone w kilku rzędach. Cmentarz ten, w latach po zakończeniu II wojny światowej, był stopniowo dewastowany, chociaż już w latach międzywojennych podbierano z jego sąsiedztwa piasek do celów gospodarczych, przyczyniając się do późniejszej dewastacji. W okresie PRL-u cmentarz został całkowicie zdewastowany, a kamienny pomnik rozebrany do fundamentów. W 1969 roku pojawiły się nawet plany zupełnej likwidacji nekropolii, która znajdowała się w opłakanym stanie. Dopiero w obecnym stuleciu, dzięki inicjatywie społecznej i wysiłkowi grupy obywateli Chrzanowa, dokonano uporządkowania i oznaczenia terenu cmentarza, a następnie jego odbudowy i ponownego otwarcia, które nastąpiło jesienią 2022 roku w obecności lokalnych władz samorządowych oraz przedstawicieli dyplomatycznych RFN oraz niektórych dawnych krajów wchodzących w skład naddunajskiej monarchii. 


lo1

Najstarsza część budynku I LO od strony ul. Kościuszki

012_chrzanow1910

Skrzydło budynku LO dobudowane w latach międzywojennych

013_aleja

Plafon z Orłem Białym w stylu art déco. Budynek LO, lata 30.

014_chrzanow1900

Dom mieszczański z początku XIX w.

dwa_mosty

Dwa Mosty

cmentarz_445

Cmentarz wojenny nr 445 po odbudowie (2022)

026_niepodl

Statua Zbawiciela na murze pałacowym w Kościelcu

035_krenau

Pomnik Zwycięstwa i Wolności

034_krenau

Kościół św. Jana Chrzciciela w Kościelcu

epitafium_szembekow

Epitafium Szembeków w kościele św. Jana Chrzciciela

rospontowa

Kościół Matki Bożej Ostrobramskiej na Kolonii Rospontowej

POMNIKI:
KRZYŻ NA PAMIĄTKĘ WIELKIEJ WOJNY
Krzyż na pamiątkę Wielkiej Wojny 1914-1918 przy ul. Świętokrzyskiej koło Dwóch Mostów, w miejscu, gdzie niegdyś istniał kościół i cmentarz. Przywieziony został z Jerozolimy przez Leona Piechowskiego przed wybuchem I wojny światowej i ustawiony tutaj na pamiątkę ofiar tej pierwszej z okrutnych wojen, które stały się plagą XX wieku, również dla mieszkańców Chrzanowa. Napis na pomniku:
Na cześć i chwałę Panu naszemu Jezusowi Chrystusowi oraz na pamiątkę straszliwej wojny F. J. K. O. 1918 r.

STATUA ZBAWICIELA
Figura Chrystusa wzniesiona ma murze pałacowym w Kościelcu u zbiegu ulic Dworskiej i Głównej, na przełomie wieków XIX i XX. Na pomniku widnieje napis: Pójdźcie do Mnie wszyscy.

TABLICA W UBEZPIECZALNI
Tablica pamiątkowa z 1945 ku czci dwóch pracowników chrzanowskiej Ubezpieczalni, powstańca śląskiego i absolwenta Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie - Karola Molińskiego, oraz Juliana Starzyckiego, zamordowanych przez Niemców w obozach koncentracyjnych w Dachau (Bawaria) i Mauthausen (Austria). Tablica znajduje się w hallu budynku Ubezpieczalni (wejście od ul. Sokoła). Jako ciekawostkę można dodać, że brat Karola Molińskiego, podporucznik Zygmunt Moliński (1919 Podhajce-1944 Adriatyk k. Brindisi), był lotnikiem RAF i poległ w podczas dokonywania zrzutów broni dla powstańców warszawskich z bazy w Brindisi we Włoszech.

POMNIK KOLBEGO
Obok kościoła MB Ostrobramskiej (ul. Borowcowa) wzniesiono pierwszy w Polsce pomnik Maksymiliana Kolbego. Powstał on po jego beatyfikacji przez papieża Pawła VI w 1971. staraniem ówczesnego proboszcza ks. Michała Potaczały. Przedstawia przyszłego świętego z różańcem w dłoniach, odzianego w obozowy pasiak z Auschwitz, gdzie ojciec Kolbe poniósł męczeńską śmierć z rąk Niemców w 1941 poświęcając swe życie za współwięźnia. Kanonizowany w 1982 przez papieża Jana Pawła II.

POMNIK ZWYCIĘSTWA I WOLNOŚCI
Pomnik Zwycięstwa i Wolności na Placu Tysiąclecia (potocznie zwany „Orłem”), autorstwa chrzanowskiego rzeźbiarza Mariana Konarskiego, został wzniesiony w 1971 ku czci mieszkańców ziemi chrzanowskiej poległych w latach II wojny światowej.

KOŚCIÓŁ ŚW. JANA CHRZCICIELA W KOŚCIELCU
Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela w Kościelcu został wzniesiony prawdopodobnie w XIV w. w stylu gotyckim i bez zasadniczych przekształceń przetrwał do lat 1843/45, kiedy to podjęto całkowitą przebudowę znajdującej się w złym stanie świątyni. Wyburzono wtedy niemal cały kościół za wyjątkiem apsydy, która jest obecnie najstarszą zachowaną częścią dawnej świątyni, i wzniesiono nowy, większy kościół, który bez zasadniczych przekształceń przetrwał do końca XX w., kiedy to do świątyni dobudowana została boczna kaplica oraz zmieniony został w znacznym stopniu wystrój wnętrza. Na środku kościoła znajduje się gotycka płyta nagrobna właściciela Kościelca rycerza Ścibora Balińskiego (†1507) z łacińskim napisem:
Hic iacet nobilis Stiborius Balinsky sub anno millesimo 507 obiit - orate pro eo.
(Tutaj spoczywa szlachetnie urodzony Ścibor Baliński zmarły w roku tysiąc 507 - prosi o modlitwę).
Płyta ta została przykryta posadzką w 1900 i niestety nie została odsłonięta przy układaniu nowej posadzki w końcu XX w. Innymi ciekawymi obiektami kościeleckiej świątyni są: ołtarz główny z XIX w. oraz tablice epitafijne dawnych właścicieli Kościelca wykonane z czarnego marmuru dębnickiego i do prowadzonego w końcu XX w. remontu umieszczone na ścianach prezbiterium kościoła. Szczególnie pięknym wykonaniem odznaczało się epitafium Florentyny z Szembeków Rembowskiej z 1837. Kościół posiada dzwon z 1484 z bogatą dekoracją plastyczną przedstawiającą św. Jana Chrzciciela, znak górniczy i ozdobną inskrypcję. Pozostałe stare dzwony zostały skonfiskowane przez Austriaków w 1917 i przez Niemców w 1942. W kościele znajdują się także zabytkowe witraże z okresu międzywojennego. Najciekawszym jest umieszczony w prezbiterium witraż z wyobrażeniem Chrystusa wykonany przez firmę S. G. Żeleński z Krakowa (1936) i pochodzący z fundacji Julii Otrębskiej.

KAPLICE:
KOŚCIÓŁ M.B. OSTROBRAMSKIEJ
Nieprzypadkowo kościół p.w. M.B. Ostrobramskiej na Rospontowej umieszczono w kategorii kaplice, ponieważ kiedy go wzniesiono nie było tu odrębnej parafii (była to część parafii kościeleckiej) i przed erygowaniem nowej parafii budynek ten określano jako „kaplica na Rospuntowej”, choć wymiary budynku zdecydowanie przypominały raczej kościół, niż typową kaplicę. Świątynię wzniesiono w stylu modernistycznym w latach 1935-1939 wg projektu architekta St. Oszackiego z Chrzanowa. Kościołem parafialnym stała się w listopadzie 1939 po erygowaniu tutejszej parafii.

KAPLICA NA KĄTACH
Stara kaplica z 1848 spłonęła w 1895. Obecna, p.w. N. P. Marii, została ufundowana przez administratora i współwłaściciela dóbr chrzanowskich Brunona Loewenfelda. Wzniesiono ją w latach 1896-1897. Kaplicę wybudowano w stylu eklektycznym z dominującymi elementami neogotyckimi naśladującymi angielski gotyk perpendykularny, co może być wskazaniem, iż pomysłu dostarczył brat Brunona, mieszkający ówcześnie w Londynie, Henryk Loewenfeld.

KAPLICA W KOŚCIELCU
Kaplica znajdująca się przy ul. Głównej w Chrzanowie-Kościelcu pochodzi z I połowy XIX w. przebudowana została w obecnym kształcie w 1871, kilkakrotnie odnawiana, ostatnio przed kilkoma laty.

MIEJSCA GODNE UWAGI W ZIEMI CHRZANOWSKIEJ

ALWERNIA (pow. chrzanowski):
KLASZTOR OO. BERNARDYNÓW ufundowany w 1616 przez sekretarza królewskiego, kasztelana Krzysztofa Korycińskiego, właściciela pobliskiej Poręby Żegoty, który pod wrażeniem swojej podróży do Italii i po zwiedzeniu trzynastowiecznej pustelni La Verna w Toskanii (po łacinie zwanej Alverna; położonej w górach między Arezzo i Republiką San Marino), postanowił w swoich dobrach wznieść podobną. Zamysł swój zrealizował w dzisiejszej Alwerni, która swoją nazwę zawdzięcza toskańskiemu Alverna/La Verna. Wokół ufundowanego przez Korycińskiego klasztoru w XVIII w. rozwinęła się osada, obecna Alwernia, gdzie zachowało się kilka drewnianych domów podcieniowych z końca XVIII i pocz. XIX w. Obecny kompleks klasztorny składa się z kościoła i budynku klasztoru. Jego niewątpliwą ozdobą jest barokowy kościół p. w. Stygmatów Świętego Franciszka, który zachował wiele ze swego pierwotnego wystroju. W jego miejscu stała niegdyś drewniana świątynia z 1616, którą w latach 1630-1676 zastąpiono murowanym, jednonawowym kościołem. Wieżę kościelną dobudowano w l. 1897-1900. W kościele od 1686 znajduje się wizerunek Chrystusa Ecce Homo, wg tradycji przywieziony z Konstantynopola na dwór cesarza Ferdynanda III, skąd trafił później via Koszyce do Polski. Świątynia posiada ołtarz główny, 6 bocznych ołtarzy rokokowych, takież organy z 1789 i barokową ambonę. Z innych zabytków należy wymienić dwa barokowe nagrobki z czarnego marmuru w kształcie trumny ze szczątkami Krzysztofa (†1636) i Jana Korycińskich (†1667), a także marmurowo-alabastrowy nagrobek generała wojsk koronnych i kawalera orderów Orła Białego i Świętego Stanisława, Aleksandra Szembeka (†1806) i jego żony Urszuli z Wielopolskich (†1803) z portretami zmarłych malowanymi na blasze miedzianej oraz neogotycki nagrobek Eleonory Karwickiej (†1846), najprawdopodobniej dzieło Parysa Filippiego. Prócz tego w kościele znajdują się dwa ciekawe epitafia: portretowe z marmuru Franciszka Szwarcenberg-Czernego (†1764) oraz takie samo, podwójne, Aleksandra i Teresy Laszowskich z 1749. Budynek klasztorny, pierwotny drewniany z 1616, został zastąpiony murowanym w latach 1625-1656, przebudowany w l. 1889-1903.

MAŁOPOLSKIE MUZEUM POŻARNICTWA w Alwerni jest najstarszą placówką tego typu w Polsce i najstarszym muzeum na ziemi chrzanowskiej. Powstało w 1953 i posiada ok. 25 tys. eksponatów dotyczących pożarnictwa z XIX i XX w., m. in. wspaniałą kolekcję aut i wozów strażackich (z austriackim Knaustem z 1918, niemieckim Mercedesem z 1926, Fiatem Polskim z 1936, angielskim Bedfordem z lat 30. XX w., amerykańskim Dodge'm z lat 40. XX w. czy polskimi Starem 20, Starem 25 i innymi).

BOBREK (gm. Chełmek, dawniej pow. chrzanowski, od 1999 pow. oświęcimski):
KLASYCYSTYCZNY KOŚCIÓŁ ŚW. TRÓJCY z lat 1780-1798 o ozdobnej elewacji zachodniej, ufundowany przez hr. Potulickiego i hr. Wielopolską. Kościół został poświęcony w 1804. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Świętej Trójcy z 1874 wg projektu Feliksa Księżarskiego, a w ołtarzach bocznych obrazy Wojciecha Stattlera i Wojnarskiego. Kościół posiada również późnoklasycystyczną ambonę.

KLASYCYSTYCZNY PAŁAC z pocz. XIX w. z ozdobną fasadą, wybudowany przez Potulickich na miejscu dawnego zamku wzniesionego na przeł. XIV i XV w. przez Ligęzów i spalonego w 1655. Pałac otoczony jest parkiem krajobrazowym w stylu angielskim. Park ten już w 1925 został uznany za zabytek przyrody ze względu na wspaniały drzewostan składający się m.in. ze 102 dębów pomnikowych. Na początku XX w. pałac został przebudowany w stylu pseudobarokowym. Podczas okupacji budynek został przejęty przez Niemców, którzy użyli go na cele wojskowo-policyjne. Po konfiskacie obiektu przez władze komunistyczne ostatnim właścicielom (Sapiehom) w 1945, zorganizowano tutaj szkołę specjalną, a od 1968 przedszkole. Obiekt spłonął w 1979 i obecnie znajduje się w stanie ruiny z zachowanym jednak dachem. Od 2002 pałac jest własnością prywatną. Prowadzone są prace remontowe.

CZERNA (gm. Krzeszowice, dawniej pow. chrzanowski, od 1999 pow. krakowski):
KLASZTOR I KOŚCIÓŁ KARMELITÓW BOSYCH p.w. św. Eliasza z lat 1631-1640 fundacji Agnieszki z Tęczyńskich Firlejowej z bogatym barokowym wystrojem wnętrz wykonanym głównie z czarnego marmuru dębnickiego. Klasztor jest atrakcyjnie usytuowany na obszarze parku krajobrazowego. Zespół klasztorny składa się z 4 skrzydeł tworzących czworobok, pośrodku którego znajduje się kościół. Świątynia wyposażona jest w trzy wczesnobarokowe ołtarze marmurowe: główny (z 1640) i dwa boczne (z 1657). W ołtarzu głównym znajduje się marmurowe tabernakulum i obraz Tomasza Dolabelli Anioł karmiący św. Eliasza. Z ciekawszych nagrobków należy wymienić marmurowy sarkofag Wawrzyńca Gębickiego (†1652) i taki sam Agnieszki z Tęczyńskich Firlejowej (†1644), fundatorki i dobrodziejki klasztoru. W zakrystii znajduje się portret Agnieszki Firlejowej z widokiem klasztoru w Czernej. W klasztorze znajduje się również grób św. Rafała Kalinowskiego (†1907), kanonizowanego w 1991. Jego szczątki, pochowane dawniej na przyklasztornym cmentarzu, zostały przeniesione do jednej z kaplic i tam złożone w sarkofagu przed ołtarzem.

PRZYKLASZTORNY CMENTARZ
Na przyklasztornym cmentarzu znajduje się nagrobek generała wojsk polskich Aleksandra Błendowskiego (1788-1831). Klasycystyczny nagrobek wg projektu Ferdynanda Kuhna został wykonany z czarnego marmuru i piaskowca. Zwieńczony jest rzymskim hełmem. Na nagrobku znajdowały się polskie i łacińskie inskrypcje o treści antyrosyjskiej. Napisy te zostały skute w wyniku nacisków rosyjskich. Umieszczono je ponownie, wraz z portretem generała, na murze cmentarnym tuż przy nagrobku:
D. O. M.
Tu leży
ALEKSANDER BŁENDOWSKI
Generał Wojsk Polskich,
którego nieprzyjacielskie kule mijały, a cholera,
nieodłączna towarzyszka Moskali, o śmierć przyprawiła.
Ku wiadomości potomnych przyjaciel jego Stanisław Klicki
ten pomnik wystawił.
Żył lat 43. Zmarł 25.VII.1831
.

GORZÓW CHRZANOWSKI (dawniej pow. chrzanowski, obecnie pow. oświęcimski):
PUNKT GRANICZNY
Ujście Przemszy do Wisły stanowi styk zachodniej i południowej granicy ziemi chrzanowskiej. Do 1975 była to także granica powiatu, zaś wcześniej, w latach 1815-1846 styk granicy Wolnego Miasta Krakowa z Austrią (Galicja) i Prusami (Górny Śląsk). Później (1846-1918) była to wewnętrzna granica administracyjna Cesarstwa Austriackiego pomiędzy Wielkim Księstwem Krakowskim i Królestwem Galicji (w skład którego Wielkie Księstwo wchodziło). Po prawej stronie (na fotografii obok) widać ziemię chrzanowską, po lewej ziemię oświęcimską, a cypel pośrodku to obecnie część woj. śląskiego (jakkolwiek w XIX w. Przemsza wpadała do Wisły nieco bardziej za zachód, a obecny cypel był wysepką należącą do 1918 do Austrii).

KRZESZOWICE (dawniej pow. chrzanowski, obecnie pow. krakowski):
PAŁAC POTOCKICH z lat 1850-1858 wg projektu Franciszka Lanciego, z parkiem krajobrazowym z 1849. Budowa pałacu zainicjowana została przez hr. Adama Potockiego (†1872). Pod koniec XIX w. pałac został gruntownie przebudowany wg projektu Zygmunta Hendla. Podczas okupacji niemieckiej 1939-45 rezydował tutaj generalny gubernator Hans Frank, w związku z czym dokonano kolejnej przebudowy gmachu w roku 1940. W okresie powojennym pałac był siedzibą różnych instytucji, później został opuszczony i popadał w ruinę. W 2016 został zwrócony rodzinie Potockich. Dokonano prac zabezpieczających.

VAUXHALL, klasycystyczny pałacyk ks. Izabelli Lubomirskiej wybudowany w l. 1783-1789 wg projektu architekta Szczepana Humberta. Przebudowany w końcu XIX w. podczas adaptacji na cele administracyjne.

KOŚCIÓŁ ŚW. MARCINA: wzmiankowany na pocz. XIV w. W 2. poł. XVII w. przeniesiony na inne miejsce. Obecny, neogotycki, pochodzi z lat 1832-1874 i wybudowany został wg projektu architekta Karla Schinkla z Berlina i poświęcony w 1874. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Hołd Trzech Króli Santiego di Tito z 1597. W ołtarzach bocznych obrazy Leopolda Kupewiesera i Franciszka Paszkowskiego (z 1. poł. XIX w.). W kościele znajduje się marmurowa chrzcielnica z XVII w. oraz płyta nagrobna Sebastiana Lubomirskiego (1613) z czerwonego marmuru, przedstawiająca leżącego rycerza. Płyta ta została przeniesiona z Krakowa w XIX w.

KAPLICA GENERAŁA CHŁOPICKIEGO
Na lokalnym cmentarzu znajduje się neogotycka kaplica, w podziemiach której złożono trumnę zmarłego w Krzeszowicach w 1854 gen. Józefa Chłopickiego, przebywającego od upadku powstania listopadowego na emigracji w Wolnym Mieście Krakowie.

alwernia1

Klasztor w Alwerni

alwernia5

Małopolskie Muzeum Pożarnictwa w Alwerni

bobrek_kosciol.JPG

Kościół Świętej Trójcy w Bobrku

czerna

Czerna, klasztor karmelicki

czerna_cmentarz

Czerna, nagrobek gen. Błendowskiego na cmentarzu przyklasztornym

wisla

Ujście Przemszy (po prawej) do Wisły w Gorzowie Chrzanowskim

krzeszowice

Pałac Potockich w Krzeszowicach

krzeszowice6

Kościół św. Marcina w Krzeszowicach

libiaz_kosciol

Kościół Przemienienia Pańskiego w Libiążu

metkow

Kościół w Mętkowie

ujscie_chechla

Ujście Chechła do Wisły w Mętkowie

paczoltowice1

Kościół NMP w Paczółtowicach

plaza1

Płaza, kościół Podwyższenia Krzyża Świętego

LIBIĄŻ (powiat chrzanowski):
KOŚCIÓŁ PRZEMIENIENIA PAŃSKIEGO został zbudowany w stylu neogotyckim w latach 1903-1911 obok wcześniejszego drewnianego kościółka, który pochodził z I poł. XVIII w. i ostatecznie został rozebrany w 1922. Inicjatorem budowy był ówczesny proboszcz ks. Franciszek Pietrzykowski. Najbardziej charakterystyczną częścią kościoła jest wysoka wieża, dobrze widoczna z daleka. Wystrój wnętrza neogotycki, przypominający atmosferą krakowski kościół Mariacki.

MĘTKÓW (gmina Babice):
KOŚCIÓŁ PAPIESKI z drewna modrzewiowego (XVIII w.) z barokowym wyposażeniem wnętrza, przeniesiony w 1973 z Niegowici k. Bochni. W tej świątyni rozpoczął swoją posługę kapłańską późniejszy papież Jan Paweł II. W maju 1974 przyszły papież przybył do Mętkowa, aby dokonać poświęcenia kościoła.

UJŚCIE CHECHŁA DO WISŁY
W Mętkowie, nieopodal dawnej przeprawy promowej przez Wisłę, znajduje się ujście przepływającej przez Chrzanów rzeczki Chechło do Wisły. Chechło wpada tutaj do Wisły na 26. kilometrze swej długości. Rzeka wypływa z torfowiska w Puszczy Dulowskiej i posiada największą zlewnię na terenie powiatu o powierzchni 112,2 km². Płynie początkowo w kierunku zachodnim, a pod Chrzanowem skręca na południowy zachód a później aż do swego ujścia do Wisły płynie w kierunku południowym.

MŁOSZOWA (gmina Trzebinia):
PAŁAC FLORKIEWICZÓW: pseudogotycka rezydencja z 1859 z elementami pseudorenesansowymi (przebudowana wg projektu Zygmunta Hendla) wraz z zabytkowym parkiem krajobrazowym z 1. poł. XIX w. W loggii pałacu znajduje się posąg Kajetana Florkiewicza dłuta rzeźbiarza F. M. Wyspiańskiego (1870). Zamek posiada baszty: Pawia Stopa, Trębacka i Florkiewiczów. W okresie powojennym obiekt był siedzibą szkoły.

NAWOJOWA GÓRA
(gm. Krzeszowice, dawniej pow. chrzanowski, od 1999 pow. krakowski):
POMNIK CZYNU STRZELECKIEGO w stylu art déco został wystawiony w 1934 w XX rocznicę wymarszu Legionów Piłsudskiego. Z tego miejsca 6 sierpnia 1914 młodzi strzelcy z Wielkiego Księstwa Krakowskiego pomaszerowali w stronę granicy Królestwa Polskiego rozpoczynając walkę, która przyniosła Polsce niepodległość. Oryginalny pomnik został zniszczony w latach 40. XX w. Odbudowany w 1991.

NOWA GÓRA
(gm. Krzeszowice, dawniej pow. chrzanowski, od 1999 pow. krakowski):
KOŚCIÓŁ ZESŁANIA DUCHA ŚWIĘTEGO w stylu neoromańskim. Oryginalny erygowany w 1313. Obecny został wybudowany w latach 1876-1895 z fundacji Potockich, co zaznaczono umieszczając na fasadzie świątyni herb Potockich - Pilawa. Kościół powstał na miejscu poprzedniego, wzmiankowanego w XVI w., a strawionego przez pożar. Został poświęcony w 1896 przez biskupa krakowskiego Jana Puzynę. W ołtarzu głównym świątyni znajduje się wczesnobarokowy krucyfiks. Obok kościoła stoi dzwonnica z 1778.

PACZÓŁTOWICE
(gm. Krzeszowice, dawniej pow. chrzanowski, od 1999 pow. krakowski):
KOŚCIÓŁ NMP, wzmiankowany w 1335. Obecny drewniany, jednonawowy z fragmentami polichromii z XVII w. i cennym obrazem N. M. Panny z XV w. w ołtarzu głównym, został wzniesiony w l. 1518-1520. W kościele znajduje się również późnorenesansowy ołtarz z obrazem św. Mikołaja, najprawdopodobniej przeniesiony z katedry na Wawelu. Kościół posiada dzwon z 1535, brązową chrzcielnicę z 1533 i ambonę sprzed 1728.

POMNIK NIEPODLEGŁOŚCI POLSKI znajduje się niedaleko świątyni przy szosie, którą strzelcy Józefa Piłsudskiego przekroczyli pobliską granicę Królestwa Polskiego w sierpniu 1914. Na pomniku zwieńczonym orłem legionowym znajduje się płaskorzeźba wyobrażająca Komendanta Józefa Piłsudskiego i napis następującej treści:
1867-1935/Komendant Józef Piłsudski/Pomnik Niepodległości Polski w Paczółtowicach/W dniu 7. sierpnia 1914 oddziały strzelców dowodzone przez Komendanta Józefa Piłsudskiego przekroczyły granice zaboru rosyjskiego Paczółtowice-Racławice. Żołnierzom z Paczółtowic, Dębnika i Żar walczącym o Polskę Niepodległą w latach 1914-1918-1921 wdzięczni rodacy/Chwałą synów są ich ojcowie/Sierpień 1992/Pomnik wybudowano staraniem społecznego komitetu budowy pomnika stowarzyszenia miłośników Ziemi Krzeszowickiej.

PŁAZA (gmina Chrzanów):
KOŚCIÓŁ PODWYŻSZENIA KRZYŻA ŚW. z XVI w. (ukończony w 1576) z barokowo-klasycystycznym wystrojem wnętrza na które składają się m.in. wczesnobarokowy ołtarz główny, późnobarokowy ołtarz boczny z XVIII w., barokowo-klasycystyczna ambona oraz dębowa chrzcielnica sprzed 1783. W kościele znajduje się również barokowe epitafium Romualda Chojeckiego wykonane z marmuru i tablica na pamiątkę budowy kościoła w 1576 a także kilka obrazów o treści religijnej.

PAŁAC STARZEŃSKICH z XVIII w. wczesnoklasycystyczny z późniejszymi zmianami dokonanymi podczas gruntownej przebudowy w latach 1900-1901 przez architekta Zygmunta Hendla. Obecnie Dom Pomocy Społecznej. Na bramie wjazdowej herb Lis dawnych właścicieli hr. Starzeńskich.

PORĘBA ŻEGOTY (gmina Alwernia):
KOŚCIÓŁ ŚW. ŚW. MARCINA I MAŁGORZATY fundacji kasztelana wojnickiego Franciszka Szwarcenberga-Czernego z XVIII w. z dwoma marmurowymi ołtarzami przeniesionymi tutaj z Bazyliki na Wawelu na przełomie XIX i XX w. Pierwszy kościół na tym miejscu był wzmiankowany w latach 1325-1327. Obecny z 1762, przebudowany został wg planów architekta Zygmunta Hendla w 1898. Kościół posiada ołtarz główny i 4 ołtarze boczne z m.in. obrazem św. Wincentego pędzla Michała Stachowicza, a także rokokową ambonę i późnobarokowy chór muzyczny. W kościele znajduje się również marmurowe epitafium Marianny z Czernych Szembekowej (po 1764) i dzwon z 1593.

DWÓR SZEMBEKÓW z 2. połowy XVIII w. (przebudowany przez architekta Tadeusza Stryjeńskiego), obecnie pozostały jedynie ruiny zabudowań pałacowych i mauzoleum rodzinnego z dominującą nad nim figurą Matki Boskiej (z lat 1921-1922, projektu arch. Karola Stryjeńskiego) w parku dworskim. Dwór został spalony w 1945 i następnie zdewastowany.

RUDAWA
(gmina Zabierzów, dawniej pow. chrzanowski, od 1999 pow. krakowski):
KOŚCIÓŁ WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH z XV-XVI w. z bogatym zabytkowym wystrojem wnętrza, na które składają się m.in. ołtarz główny sprzed 1617 i dwa boczne (wczesnobarokowy i rokokowy sprzed 1783), chrzcielnica marmurowa z 1707, stalle i 2 konfesjonały późnobarokowe, a także cenne nagrobki: kamienny, renesansowy Elżbiety z Giebułtowskich Pisarskiej (po 1578) i marmurowy Elżbiety Zagórowskiej z 1709. Kościół ponadto posiada kilka obrazów m.in. Święta Rodzina ze świętymi pędzla Michała Stachowicza, a także dzwon z 1763 z napisem Balthasar Polonus me fecit.

RUDNO
(gmina Krzeszowice, dawniej pow. chrzanowski, od 1999 pow. krakowski):
ZAMEK TENCZYN z XIV w., wzniesiony przez wojewodę krakowskiego Andrzeja Toporczyka (†1368). Dawna siedziba Tęczyńskich, od 1638 w posiadaniu Opalińskich. W kwietniu 1518 na zamku nocowała nowa królowa Polski, Bona Sforza, przybywająca z Neapolu na swoją koronację w Krakowie. W 1570 zamek został przebudowany w stylu renesansowym przez Jana Tęczyńskiego. Zamek został spalony podczas potopu szwedzkiego (1656), następnie odbudowany przez Lubomirskich. Po ponownym pożarze (1718), wywołanym uderzeniem pioruna, nie został już odbudowany. Król Stanisław August Poniatowski, który bawił tutaj w 1787 ujrzał jedynie ruiny pozostałe po zamczysku. Plany Potockich, którzy przejęli zamek w 1795, dotyczące odbudowy warowni, zostały storpedowane przez rząd austriacki, który odmówił pozwolenia na odbudowę Tenczyna (Potoccy wznieśli wtedy rezydencję w pobliskich Krzeszowicach). Podczas powstań z lat 1846 i 1863 w ruinach zamku przechowywano broń. W l. 1912-1914 na zlecenie hr. Krystyny Potockiej z Krzeszowic przeprowadzono na zamku prace konserwatorskie. Powtórzono je w 1949 i w latach 90. XX w. Obecnie z zamku pozostała dobrze zachowana ruina.

TENCZYNEK
(gmina Krzeszowice, dawniej pow. chrzanowski, od 1999 pow. krakowski):
KOŚCIÓŁ ŚW. KATARZYNY. Barokowa świątynia z lat 1728-1742 (pierwotny drewniany, wzmiankowany w 1470), w podziemiach którego spoczywają prochy ostatniego z męskich potomków Tęczyńskich - Jana. Świątynia jest otoczona murem z 1818. Na wystrój wnętrza składają się: ołtarz główny z XVIII w. z obrazem Przemienienie Pańskie przywiezionym w 1723 z Rzymu, dwa ołtarze boczne barokowe, chór późnobarokowy i organy z 1733, a także barokowa chrzcielnica z marmuru. Ponadto nagrobek marmurowy, klasycystyczny Franciszki z Gierszów Szopskiej (po 1833) i epitafium marmurowe W. Romana z 1783. Obok kościoła stoi dzwonnica sprzed 1748, odnowiona w 1885.

TRÓJKĄT TRZECH CESARZY (dawniej powiat chrzanowsko-jaworznicki, obecnie powiat sosnowiecki w woj. śląskim):
TRÓJKĄT TRZECH CESARZY to miejsce połączenia się Czarnej Przemszy z Przemszą Białą, gdzie od 1846 do 1914 stykały się granice trzech mocarstw zaborczych: Austrii, Prus i Rosji. Miejsce to jest widoczne z okien pociągu relacji Kraków-Katowice, przejeżdżającego przez Jaworzno-Szczakową, w miejscu gdzie linia kolejowa przecina graniczną niegdyś rzekę Przemszę. Biała i Czarna Przemsza w okolicach osiedla Jęzor schodzą się na kształt litery „Y”. Do 1914 lewy brzeg należał do Niemiec (Górny Śląsk), prawy do Austrii (Wielkie Księstwo Krakowskie w Galicji), a cypel w środku do Rosji (Zagłębie).

TRZEBINIA (pow. chrzanowski):
DWÓR ZIELENIEWSKICH z końca XVIII w., murowany, piętrowy, z dachem łamanym. Przebudowany ok. 1925, przeszedł gruntowną renowację w końcu XX w.

WYGIEŁZÓW (gmina Babice):
LIPOWIEC - zamek warowny z XIII w. obecnie w stanie dobrze zachowanej ruiny. Budowę warowni zapoczątkował biskup Jan Muskata, zwolennik rządów czeskich. Osadzona przezeń załoga dokonywała stąd zbójeckich najazdów na zwolenników Łokietka. Po koronacji Władysława Łokietka zamek został zdobyty przez polskie rycerstwo i oddany biskupowi Prandocie, który na miejscu pierwotnej warowni wzniósł obecny zamek. Lipowiec był niegdyś rezydencją biskupów krakowskich, później służył jako więzienie. Podczas „potopu” Lipowiec został zdobyty przez Szwedów w 1655. Przez dwa lata rezydował tutaj szwedzki dowódca Wirtz. Zamek spłonął w 1657, odbudowany w XVIII w. spłonął ponownie w 1800. Na zamku wmurowano tablicę pamiątkową ku czci króla Jana III Sobieskiego, który zatrzymał się tutaj na nocleg w 1683 podczas marszu na Wiedeń.

NADWIŚLAŃSKI PARK ETNOGRAFICZNY (filia Muzeum w Chrzanowie) - skansen regionalny prezentujący budownictwo zabytkowe i kulturę Krakowiaków Zachodnich. Skansen powstał w latach 1969-1973. Obecnie posiada ponad 20 obiektów architektonicznych z ziemi chrzanowskiej i okolic.

cabanska_fala

Poręba Żegoty, kościół św. św. Marcina i Małgorzaty

043_biblioteka.JPG

Kościół Wszystkich Świętych w Rudawie

044_dzienniepodl

Ruiny zamku Tenczyn

trojkat

Trójkąt Trzech Cesarzy

trzebinia2

Dwór Zieleniewskich w Trzebini

lipowiec

Zamek Lipowiec