CHRZANOVIA PATRIA PARVA
HISTORIA CHRZANOWA
OKRES DO 1809
Początki Chrzanowa giną w mrokach historii i niemożliwe jest ustalenie dokładnej daty powstania miasta. Na miejscu miasta musiało istnieć grodzisko, które w okresie tworzenia się państwa polskiego podniesiono do godności kasztelanii, czyli ośrodka administracyjno-obronnego. Prawdopodobne jest, iż grodzisko nazwane zostało imieniem swego założyciela, mitycznego Chrzana (takiej hipotezy nie wyklucza Pęckowski w swojej książce „Chrzanów, miasto powiatowe w województwie krakowskiem” (1934). Najwcześniejsze dokumenty potwierdzają istnienie kasztelanii chrzanowskiej w Dzielnicy Krakowskiej od końca XII w. Około 1178 kasztelania chrzanowska została z woli Kazimierza II Sprawiedliwego przyłączona do Śląska (Dzielnica Opolsko-Raciborska). Jednak w II połowie XIII wieku powróciła do Dzielnicy Krakowskiej. Od tej chwili, aż do upadku I Rzeczypospolitej, Chrzanów pozostał częścią składową ziemi krakowskiej. Z zachowanych dokumentów znane są imiona dwóch chrzanowskich kasztelanów: Dobiesława (1258) i Sulisława (1268). Miasto Chrzanów zostało lokowane na prawie magdeburskim w połowie XIV w. w okresie panowania Kazimierza III Wielkiego, lecz nic nie wskazuje na to, by posiadało mury obronne. Należy więc przyjąć, iż Chrzanów od czasów swej lokacji był miastem otwartym. Pierwsza wzmianka historyczna dotycząca chrzanowskiego kościoła pochodzi z rejestrów poborowych świętopietrza z lat 1325-1328. Istniał wtedy kościół i parafia, co oznacza, że powstać musiały one znacznie wcześniej, prawdopodobnie już w XIII w. Długosz w Liber beneficiorum (XV w.) wspomina jedynie lakonicznie: „Chrzanów miasto ma kościół murowany”. Od czasu lokacji w XIV w. do 1640 właścicielami miasta był ród Ligęzów pieczętujący się herbem Półkozic. Pierwszym właścicielem miasta z rodu Ligęzów był Jan (prawdopodobnie w l. 1386-1419), kasztelan i wojewoda łęczycki, zaufany króla Władysława II Jagiełły, dowódca 32. chorągwi wojsk polskich w bitwie pod Grunwaldem (1410) i sygnatariusz aktu Unii polsko-litewskiej w Horodle (1413). Po Janie Ligęzie Chrzanów odziedziczył jego syn Jan (do 1458), a następnie córka Jana, Elżbieta. Od 1470 Chrzanów stał się własnością Stanisława Ligęzy (do 1483), a następnie do 1516 Piotra Ligęzy. W latach 1516-1557 miastem władał syn Piotra Ligęzy, również Piotr. Po nim Chrzanów przejął Mikołaj Spytek Ligęza (do 1616).
Okres Ligęzów był czasem pomyślnego rozwoju miasta. Głównymi zajęciami ludności Chrzanowa były w tym czasie handel, rzemiosło i rolnictwo. Rozwojowi handlu w Chrzanowie sprzyjało korzystne położenie miasta przy głównym szlaku handlowym prowadzącym ze Śląska do Krakowa i z Krakowa przez Oświęcim na Morawy, a ponadto przywilej Piotra Ligęzy z 1500, na którym oparte były wzajemne stosunki mieszczan z właścicielami Chrzanowa. Przywilej Piotra Ligęzy, pana na Bobrku, gwarantował m.in. iż:
-chrzanowianie i ich potomkowie nie mogą być w sprawach sądowych wzywani przez oficjalistów dworskich do zamku w Bobrku (z wyjątkiem obecności pańskiej), lecz urzędnicy w razie potrzeby mają obowiązek udania się do Chrzanowa i tam razem z burmistrzem i rajcami wg zasad prawa spory rozsądzać,
-chrzanowianie nie płacą myta od piwa, słodów, zbóż i miodu sprowadzanych na potrzeby miasta,
-eksporterzy soli i ołowiu opłacają właścicielowi miasta po 1 gr. od wozu soli i po 4 gr. od 24 cetnarów ołowiu,
-chrzanowianie mają prawo do darmowego drewna na opał i budowę domów z wyznaczonych części lasów, a także do użytkowania wyznaczonych pastwisk. Za tę ostatnią możliwość zobowiązani są jednak do dwudniowej w roku robocizny na łąkach i jednodniowej w czasie żniw,
-chrzanowianie mogą wybierać miód z lasów pańskich za opłatę w wys. 1 gr.,
-chrzanowianie mają prawo do darmowego przejazdu przez most na Wiśle, ale w razie potrzeby zobowiązani są do pomocy przy naprawie mostu,
-Chrzanów otrzymuje prawo do jarmarku na św. Mikołaja i targów we wszystkie dni świąteczne w zimie, a także do wyszynku obcego piwa i miodu,
-chrzanowianie zobowiązani są do następujących opłat rocznych: podatku miejskiego 15 grzywien po 48 gr., po 1 gr. od domów, łaźni i ogrodów, po 2 gr. płacą szewcy (lub po parze butów), po 1 gr. garncarze (lub po 12 garnków), po 3 gr. rzeźnicy, po 6 gr. piwowarzy, po 3 gr. gorzelnicy, a ponadto mieszczanie zobowiązani są do pomocy przy wyprawach wojennych w miarę ich możności.
Miasto zachowało do dziś typowo średniowieczny układ ulic miast lokowanych na prawie magdeburskim, z centralnie położonym kwadratowym rynkiem i rozchodzącymi się z niego pod kątem prostym ulicami. W połowie XV w. Chrzanów liczył ok. 430 mieszkańców, w XVII w. ok. 650. Co najmniej od pocz. XV wieku przy chrzanowskim kościele św. Mikołaja istniała szkoła parafialna, stanowiąca centrum edukacji elementarnej miejscowej młodzieży aż do XIX w. Początkowo w szkole uczono przede wszystkim śpiewu kościelnego, łaciny, katechizmu, pisania i czytania oraz prawdopodobnie arytmetyki. Od 1590 do Chrzanowa zaczęli napływać żydzi. W roku 1765 odnotowano w Chrzanowie 327 żydów, co stanowiło 1/4 ogólu mieszkańców miasta. W XVI w. za pośrednictwem Ligęzów król Zygmunt II August nadał miastu nowy przywilej zezwalający na dodatkowe 4 jarmarki. W mieście działały liczne cechy: tkacki (wyrabiający cenione niegdyś sukna bernardyńskie), krawiecki, szewski, kowalski, rzeźnicki i inne. Staropolski Chrzanów specjalizował się w handlu bydłem, jako że istniała tutaj komora celna dla wywozu bydła na Śląsk, oraz w handlu kruszcami, których wydobywaniem i przetapianiem trudnili się mieszczanie chrzanowscy. Niegdyś istniała nawet specjalna nazwa jednostki wagowej w handlu ołowiem zwana cetnarem wagi chrzanowskiej (centenarius ponderis gravis Chrzanoviensis).
W 1640, po śmierci Anny Ligęziny, Chrzanów przypadł Andrzejowi Samuelowi Dembińskiemu. Ostatni właściciel Chrzanowa z rodu Ligęzów, Mikołaj Spytek, poważnie zadłużony u Dembińskiego, musiał w 1617 oddać mu dobra chrzanowskie z tym jednak zastrzeżeniem, że Anna Ligęzina pozostanie ich „panią dożywotnią”. Po śmierci Dembińskiego w 1649 Chrzanów odziedziczyła jego wnuczka Katarzyna z Komorowskich primo voto Grudzińska, secundo voto Łącka, a po jej śmierci w 1675, dobra chrzanowskie zostały przejęte przez krewnych Katarzyny Grudzińskiej — rodzinę Stadnickich, która władała Chrzanowem do 1731, kiedy to Teresa Stadnicka poślubiła Józefa Kantego Ossolińskiego, wnosząc mu Chrzanów w posagu. W 1654 Chrzanów otrzymał przywilej króla Jana II Kazimierza na dodatkowe jarmarki, a w 1781 podobnym przywilejem obdarzył miasto król Stanisław August Poniatowski. Druga połowa XVII w. była okresem szczególnie ciężkim dla Chrzanowa. W wyniku toczących się ówcześnie wojen miasto było parokrotnie grabione przez Szwedów (1655-1657), walczących przeciwko nim Austriaków (1657), wojska siedmiogrodzkie Rakoczego, a także przez wojska polskie. O skali zniszczeń jakie spadły na miasto świadczy zeznanie delegatów gminy w starostwie grodzkim w Krakowie, z którego wynika, iż ze 119 domów pozostało w 1668 tylko 76, zaś: „reszta leży w gruzach, porośniętych chwastami”. Straty wyniosły więc 36% ogólnej zabudowy Chrzanowa. Nie dość tego, na miasto spadały także plagi naturalne. Na karcie chrzanowskiego rejestru tkackiego z ok. 1678 zachował się przykład poezji mieszczańskiej, tematem którego jest potężna nawałnica, która w tamtych czasach przeszła nad Chrzanowem:
Za grzechy wszechmogący Bóg każe narody
Y spuszcza woyny, powietrze, ogień, wszelkie wody,
Daie stworzeniu swemu chleba do żywności,
Potym go znowu bierze za nasze sprośności.
Straszna chmura z południa dziedzinę objęła,
Z iasnego dnia noc ciemną, straszną uczynieła.
Grom straszny, z błyskawicą z siebie wypuszczała,
Lękać się było czego, bo aż ziemia drzała.
Potym grad straszny, wielki bił ze dwie godziny
Y potłukł wszystko w polu, straszne to nowiny.
W 1658 marszałek wielki koronny Jerzy Lubomirski wydał uniwersał do wojsk, w którym nakazał pod surową karą, aby w uznaniu zasług właścicieli Chrzanowa dla ojczyzny, żadne wojska nie stacjonowały, ani nie grabiły Chrzanowa i okolicznych wsi należących do Katarzyny Grudzińskiej. Podczas Wojny Północnej (1700-1721) wojska króla szwedzkiego Karola XII ograbiły i częściowo spaliły Chrzanów. Pożary, które zniszczyły większość drewnianej zabudowy, przyczyniły się do wyludnienia i ostatecznego upadku miasta. W rejestrze z 1713 podano liczbę zniszczonych i wyludnionych domów:
„W Rynku na 26 domów - 11 pustek, w ulicy Zakościelnej 12, w ulicy Garncarskiej 5, w ulicy Kościeleckiej 11, w ulicy Św. Krzyskiej 33, razem 62.”
Na dodatek dwukrotnie, w 1726 i 1748 r., spalił się kościół św. Mikołaja. Nowy właściciel Chrzanowa, Józef Kanty Ossoliński, ustanowił w 1763 specjalną komisję dla ratowania miasta. Prace komisji przyczyniły się do wydźwignięcia Chrzanowa z zapaści spowodowanej konfliktami wojennymi i do uregulowania sytuacji coraz liczniejszych chrzanowskich żydów (założono wtedy cmentarz żydowski i wzniesiono synagogę). Józef Kanty Ossoliński wystawił sobie też w mieście nowy murowany dwór na miejsce poprzedniego drewnianego. Ostatni właściciel Chrzanowa z rodu Ossolińskich, Józef Salezy, zajmował się przede wszystkim trwonieniem majątku odziedziczonego po ojcu w 1780. W chwili jego śmierci w 1789 zadłużenie Ossolińskiego było tak wielkie, że po kilkuletnim nadzorze różnych zarządców, postanowiono Chrzanów wystawić na sprzedaż w 1804. W wyniku wojny polsko-rosyjskiej, która wybuchła w 1792, Chrzanów został okupowany przez wojska rosyjskie (1792-1793), które dopuściły się licznych gwałtów i rabunków na mieszkańcach miasta. Po okupacji rosyjskiej przyszła kolej na pruską (1793-1796), w zasadzie niczym od rosyjskiej się nie różniącą (Prusacy zrabowali m.in. wyposażenie dworu chrzanowskiego). W 1794 mieszczanie chrzanowscy wzięli udział w powstaniu kościuszkowskim, za co Naczelnik podziękował im po wydaniu manifestu połanieckiego.
ZNANE POSTACIE HISTORYCZNE, KTÓRE ODWIEDZIŁY ZIEMIĘ CHRZANOWSKĄ
WŁADYSŁAW II JAGIEŁŁO (*1352,†1434 Gródek k. Lwowa, pochowany w Bazylice Królewskiej na Wawelu), król Polski w latach 1386-1434 i wielki książę litewski. Po bitwie pod Grunwaldem osadził na zamku na Tenczynie znamienitszych jeńców krzyżackich. Pobyt Władysława Jagiełły na zamku tenczyńskim upamiętnia opera Józefa Elsnera (nauczyciela Chopina) pt. „Jagiełło w Tenczynie”.
ZBIGNIEW OLEŚNICKI (*1389 Sienno,†1455 Sandomierz), kardynal, biskup krakowski. Odwiedził zamek w Lipowcu k. Chrzanowa (1430).
BONA SFORZA (*1494 Vigevano k. Pawii,†1557 Bari, pochowana w bazylice św. Mikołaja w Bari), królowa polska, księżniczka mediolańska, druga żona króla Zygmunta I Starego zaślubiona przez niego per procura w Neapolu 6 grudnia 1517 (osobę króla podczas ceremonii zastępował polski poseł, ksztelan kaliski Stanisław Ostroróg, a ślubu udzielił ks. Jan Konarski w asyście sześciu biskupów włoskich). Królowa Bona wraz ze swoim ponad 300-osobowym orszakiem udała się w podróż do Polski, która wiodła z Neapolu do Bari, następnie statkiem do Rijeki, a stamtąd dalej drogą lądową przez Lublanę, Celje, Maribor, Graz, Wiener Neustadt, Wiedeń i Ołomuniec do granicy polskiej. Pierwszym miastem na terytorium ówczesnego Królestwa Polskiego, w którym zatrzymała się nowa królowa polska był Oświęcim. Nazajutrz, 12 kwietnia 1518, królowa Bona wjechała na ziemię chrzanowską podróżując z Oświęcimia do zamku na Tenczynie, gdzie spędziła noc. Na powitanie Bony z zamku wyjechał jego właściciel Andrzej Tęczyński z orszakiem swoich dworzan. Tego wieczora wydano ucztę na cześć królowej. Następnego dnia Bona udała się w kierunku Krakowa, gdzie 18 kwietnia 1518 została zaślubiona osobiście przez Zygmunta Starego, a następnie koronowana.
MIKOŁAJ REJ (*1505 Żurawno k. Halicza,†1569 Rejowiec) pisarz, który spędził młode lata na dworze Andrzeja Tęczyńskiego oraz poeta JAN KOCHANOWSKI (*1530 Sycyna,†1584 Lublin, pochowany w kościele w Zwoleniu) również przebywali na zamku w Tenczynie.
Chrzanowski Rynek zachował średniowieczny układ wg lokacji na prawie magdeburskim z centralnym kwadratowym placem, z którego pod kątem prostym rozchodzą się ulice wylotowe
Odciski suchych pieczęci miasta Chrzanowa: z XVI w. (góra) i z XVIII w. (dół)
Tablica wmurowana na pamiątkę pobytu króla Jana III Sobieskiego
na zamku w Lipowcu pod Chrzanowem
ZNANE POSTACIE HISTORYCZNE, KTÓRE ODWIEDZIŁY ZIEMIĘ CHRZANOWSKĄ
JAN III SOBIESKI (*1629 Olesko k. Lwowa, †1696 Wilanów, pochowany w Bazylice Wawelskiej w Krakowie), król Polski 1674-1696. Dn. 17 sierpnia 1683 w drodze na odsiecz Wiednia zatrzymał się na zamku w Lipowcu k. Chrzanowa. Wydarzenie to uwiecznia tablica pamiątkowa na lipowieckim zamku. Król nie raz zaszczycił ziemię chrzanowską swoimi wizytami. W lasach koło Paczółtowic jeszcze w 1914 był kamień z wykutym napisem Jan III. Na tym kamieniu odpoczywał król Jan III Sobieski kiedy polował tutaj na lisy.
ANDRZEJ STANISŁAW ZAŁUSKI (*1695,†1758 Kielce), biskup krakowski, fundator (wraz z bratem) znanej Biblioteki Załuskich w Warszawie w 1747, kanclerz wielki koronny i jeden z prekursorów oświecenia w Polsce. Przebywał w Chrzanowie w 1748 na wizytacji biskupiej.
STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI (*1732 Wołczyn na Polesiu,†1798 Petersburg, pochowany w bazylice św. Jana w Warszawie), król Polski 1764-1795. Bawił na ziemi chrzanowskiej latem 1787. Odwiedził m.in. Porębę Żegoty, gdzie podejmował go hr. Aleksander Szembek, który z okazji wizyty króla i jego dworu musiał dać w zastaw dobra trzebińskie. Król odwiedził także Alwernię, Czerną, Krzeszowice, Nowa Górę i Tenczyn. Historyk, który towarzyszył w podróży królowi tak opisał wizytę Stanisława Augusta w ruinach zamku tenczyńskiego:
Siedlisko to niegdyś zgasłej już familii służy dziś tylko w ogromnych rozwalinach swoich za dowód niestatku rzeczy ludzkich. Bawiło Najj. Pana wysokie miejsca tego położenie, a z niego rozliczne gór, padołów i licznych wiosek widoki.
We wsi Paczółtowice znajdowały się historyczne lipy, pod którymi odpoczywał król Stanisław August w drodze z Krakowa do Warszawy.
MICHAŁ PONIATOWSKI (*1736 Gdańsk,†1794 Warszawa), kardynał, prymas Polski i brat króla Stanisława Augusta. W 1783 przebywał w Chrzanowie na wizytacji biskupiej.
ZYGMUNT VOGEL (*1764 Wołczyn na Polesiu,†1826 Warszawa), malarz i rysownik nadworny króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1787, w ramach akcji dokumentowania najważniejszych obiektów zabytkowych Rzeczypospolitej z polecenia króla, udał się do Krzeszowic, Tenczyna, Alwerni, Czernej i Lipowca by namalować obiekty historyczne tamże się znajdujące.
JOHANN WOLFGANG VON GOETHE (*1749 Frankfurt nad Menem,†1832 Weimar, pochowany w mauzoleum książąt Saksonii-Weimar-Eisenach na Cmentarzu Historycznym w Weimarze), poeta niemiecki. W 1790 podczas podróży do Krakowa spędził noc w Krzeszowicach.
JAN HENRYK DĄBROWSKI (*1755 Pierzchowiec,†1818 Winnogóra), generał i twórca Legionów Polskich we Włoszech. W 1809 przebywał w Krzeszowicach na leczeniu.
Chrzanów na mapie województwa krakowskiego z 1792
Po upadku powstania, w wyniku III rozbioru Rzeczypospolitej w 1795, Chrzanów został włączony do cyrkułu krakowskiego w Zachodniej Galicji, stanowiącej część imperium habsburskiego (do III rozbioru Chrzanów administracyjnie należał do powiatu i województwa krakowskiego). Liczba mieszkańców miasta nie przekraczała wtedy 2000 osób. Chrzanów pozostał pod panowaniem austriackim do 1809. Panowanie austriackie w tym okresie zaznaczyło się przede wszystkim ograniczeniem samorządu miejskiego oraz nałożeniem na obywateli obowiązku ścigania własnych rodaków, którzy dezerterując z armii austriackiej udawali się pod sztandary napoleońskie (a ściślej do Legionów Dąbrowskiego: w aktach austriackich zanotowano dezercję mieszczanina chrzanowskiego St. Barana, „który zbiegł do wojska polskiego”), a w późniejszym czasie powracali do Galicji. Zarządzenie w tej sprawie wydał po polsku w 1801 w Olkuszu austriacki namiestnik dystryktu, Jakob Schottek:
Przy mającym być udecydowanym rozporządzeniu Legjonów Dąbrowskiego w armii francuskiej będących, wielkie jest podobieństwo iż z nich wiele osób osobliwie ci, którzy z Galicji są rodem, szukać będą sposobu dostania się napowrót do swej ojczyzny i swych należących. Ponieważ zaś takowi emigranci, którzy przeciw prawemu swemu monarsze oręż podnieśli, i na rzecz jego nieprzyjaciela walczyli, żadną miarą do opieki praw, pod którą drudzy ces. król. dobrzy poddani zostawają pretensji mieć, ani ich prawa uczestnikami stać się nie mogą. [...] Tak jako ces. król. celne komory surowe zalecenie otrzymały, żadnego takowego przychodnia do kraju nie przyjmować, lecz owego zaraz od granicy wrócić. [...] Wszystkim dominiom, magistratom, zwierzchnościom gruntowym, urzędom miejskim, zgoła wszystkim obywatelom i mieszkańcom w imieniu wysokiego krajowego prezydjum ścisłe zachowanie, czyli wykonanie przyszłego rozporządzenia jako najmocniej z tym dokładem się zaleca, iż przeciwko owym osobom, któreby przkonane były, iż one takowemu powróconemu Galicjańczykowi wstęp do jego ojczyzny zataiły, lub jego przebywaniu sprzyjały, lub nareszcie jakimkolwiek sposobem do jego utajenia w kraju pomocą tą, z surowością bez wszelkiego względu postępować będzie, zaczym się każdy niechaj wystrzega własnego swego nieszczęścia, któregoby za przekroczenie tego rozporządzenia ponownie spotkało.
ZNANE POSTACIE HISTORYCZNE, KTÓRE ODWIEDZIŁY ZIEMIĘ CHRZANOWSKĄ
JULIAN URSYN NIEMCEWICZ (*1758 Skoki na Polesiu,†1841 Paryż), pisarz i publicysta. W 1811 gościł w Krzeszowicach.
ALEKSANDER I (*1777 Petersburg, †1825 Taganrog w pd. Rosji, pochowany w Soborze Pietropawłowskim w Petersburgu), car Rosji (1801-1825) i król Polski (1815-1825). W 1823 gościł w Chrzanowie na zaproszenie ówczesnych właścicieli dóbr chrzanowskich Mieroszewskich.
JÓZEF CHŁOPICKI (*1771 Kapustyn na Wołyniu,†1854 Krzeszowice), generał i wódz naczelny wojsk polskich. Dyktator w powstaniu listopadowym. Po upadku powstania udał się na emigrację do Wolnego Miasta Krakowa. Wielokrotnie gościł w Krzeszowicach u hr. Adama Potockiego, z którym się przyjaźnił. Zmarł w 1854 podczas pobytu w Krzeszowicach, gdzie został pochowany w kaplicy na lokalnym cmentarzu.
OSKAR KOLBERG (*1814 Przysucha,†1890 Kraków), etnograf i kompozytor, członek Akademii Umiejętności, zwiedził zamek w Młoszowej k. Trzebini.
JULIAN DUNAJEWSKI (*1824 Stanisławów,†1907 Kraków), minister skarbu Austrii, poseł do Sejmu Galicji i profesor uniwersytetów we Lwowie i Krakowie, zwiedził zamek w Młoszowej k. Trzebini.
JAN MATEJKO (*1830 Kraków,†1893 tamże, pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie), artysta malarz. Wielokrotnie gościł w uzdrowisku w Krzeszowicach, a także w samym pałacu u Potockich, gdzie malował.
Książę sasko-cieszyński Albert Kazimierz, właściciel dóbr chrzanowskich w latach 1804-1822
CHRZANÓW W PUBLIKACJACH
Starożytności polskie, tom I, Poznań 1842:
CHRZANÓW. M. w woje. krakowskiem (w obw. woln. miasta Krakowa) leży o milę od granicy szląskiéj, a sześć od Krakowa. Dość dobrze zabudowane. W pobliskich górach są kopalnie cyny i ołowiu.
Chrzanów na tle mapy Wolnego Miasta Krakowa (1815-1846).
Poniżej: plan miasta Chrzanowa z 1835
ZNANE POSTACIE HISTORYCZNE, KTÓRE ODWIEDZIŁY ZIEMIĘ CHRZANOWSKĄ
RAFAŁ JÓZEF KALINOWSKI (*1835 Wilno,†1907 Wadowice, pochowany w klasztorze w Czernej), powstaniec styczniowy kanonizowany w 1991 r. Był przeorem klasztoru w Czernej k. Krzeszowic. Wielokrotnie odwiedzał m.in. Trzebinię.
ELIZA ORZESZKOWA (*1841 Milkowszczyzna k. Grodna,†1910 Grodno, pochowana na cmentarzu parafialnym w Grodnie). Pisarka, autorka „Nad Niemnem” przebywala „u wód” w Krzeszowicach.
HENRYK SIENKIEWICZ (*1846 Wola Okrzejska,†1916 Vevey w Szwajcarii, pochowany w bazylice św. Jana w Warszawie), pisarz i laureat literackiej nagrody Nobla. W 1885, 1888 i 1890 r. bawił przejazdem na ziemi chrzanowskiej: w Trzebini, Chrzanowie i Szczakowej. W Szczakowej pisarz miał problemy z przekroczeniem granicy austriackiej z powodu braku wymaganych dokumentów. Przekroczenie granicy umożliwiła przyszłemu nobliście interwencja hr. Adamowej Potockiej z Krzeszowic, która tamtędy akurat podróżowała. W 1908 r. Sienkiewicz spędził wakacje we wsi Rudawa k. Krzeszowic w willi profesorowej Antoniny Domańskiej.
ANTONINA DOMAŃSKA (*1853 Kamieniec Podolski,†1917 Kraków), pisarka, autorka powieści historycznych dla młodzieży (m.in. „Paziowie króla Zygmunta”, „Historia żółtej ciżemki”) mieszkała w Rudawie k. Krzeszowic, gdzie jej mąż, profesor neurologii Stanisław Domański, posiadał willę.
LATA 1809-1846
W latach 1795-1809 Chrzanów należał do austriackiej Galicji Zachodniej. W roku 1809 w wyniku wojny, którą Austria prowadziła z Księstwem Warszawskim, ówczesna Galicja Zachodnia (dzisiejsza Radomszczyzna, Kielecczyzna, Lubelszczyzna, Siedlecczyzna i fragment Małopolski na północ od Wisły) została wcielona do Księstwa Warszawskiego, a Chrzanów był miastem w powiecie krzeszowickim, który należał do departamentu krakowskiego (1810-1815). W czasie zmian politycznych na mapie Polski zmieniają się również właściciele miasta. W 1804 Chrzanów stał się własnością księcia sasko-cieszyńskiego i syna króla polskiego Augusta III, królewicza Alberta Kazimierza, i pozostał nią do jego śmierci w roku 1822.
Po upadku Napoleona, na mocy traktatu zawartego pomiędzy Austrią, Rosją i Prusami podczas Kongresu Wiedeńskiego zostało w dniu 3 maja 1815 utworzone Wolne Miasto Kraków, do którego włączony został Chrzanów i cała ziemia chrzanowska. Nowe państwo, formalnie niepodległe, faktycznie jednak uzależnione od Austrii, Prus i Rosji, obejmowało obszar 1030 km² i liczyło 95 000 mieszkańców. W samym Chrzanowie mieszkało wtedy (1838) 4078 osób: 2009 wyznania katolickiego oraz 2069 wyznania mojżeszowego. Najwyższą władzą w Rzeczypospolitej Krakowskiej był Senat Rządzący Wolnego Miasta Krakowa. Okres przynależności Chrzanowa do Rzeczypospolitej Krakowskiej to okres świetności miasta pod każdym względem, a w szczególności w dziedzinie gospodarki. Wolne Miasto Kraków, a wraz z nim i Chrzanów, dzięki swemu usytuowaniu na głównych szlakach handlowych i to pomiędzy trzema państwami zaborczymi, wkrótce po swym powstaniu stało się rajem dla przemytników i handlarzy, używając dzisiejszego języka — państewkiem wolnocłowym, polskim San Marino. Kongres Wiedeński przyznał Wolnemu Miastu wiele przywilejów, które miały dobroczynny wpływ na gospodarkę (np. zwolnienie od ceł przywozowych i wywozowych). Ponadto małe państwo zawarło korzystne układy handlowe z Królestwem Polskim (Rosja) i innymi krajami, co wpłynęło na znaczne podniesienie stopy życiowej jego obywateli. Kraków otrzymał prawo bicia własnej monety, ale ponieważ Wolne Miasto pozostawało w unii walutowej z Królestwem Kongresowym, w obiegu były złote polskie i do 1835 własnej monety nie wybijano.
W 1835 w proteście przeciwko usunięciu wizerunku Orła Białego z monet Królestwa Kongresowego, Senat W. M. Krakowa zdecydował się na wybicie własnej monety, tzw. złotówek krakowskich, które pozostały w obiegu jeszcze przez kilka lat po zagarnięciu W. M. Krakowa przez Austrię w 1846. Lata przynależności Chrzanowa do Rzeczypospolitej Krakowskiej, jak również zwano W. M. Kraków, to lata prosperity i znacznego rozwoju Chrzanowa. Zmiany zaznaczyły się nie tylko w życiu gospodarczym, ale i w kolejnej zmianie właścicieli miasta. Po śmierci księcia sasko-cieszyńskiego, Alberta Kazimierza, Chrzanów stał się własnością arcyksięcia austriackiego Karola Ludwika (1822), który odstąpił miasto Janowi Mieroszewskiemu, senatorowi W. M. Krakowa i posłowi do Sejmu WMK z Chrzanowa. W okresie W. M. Krakowa chrzanowska szkoła parafialna została przekształcona w szkołę początkową i w roku szkolnym 1819/20 uczęszczało do niej 108 dzieci: 89 chłopców i 19 dziewcząt. Pośród uczniów było 21 żydów. W 1835 otwarto w Chrzanowie filię krakowskiego liceum św. Anny pod nazwą Szkoła Wydziałowa. Od 1835 w Chrzanowie istniały trzy szkoły: szkoła początkowa dla chrześcijan, szkoła początkowa dla żydów i Szkoła Wydziałowa. W Szkole Wydziałowej nauczano następujących przedmiotów: religia i nauka moralności, język polski, język łaciński, język niemiecki, historia, geografia, arytmetyka, kaligrafia i rysunki. Istotnym elementem, który przyczynił się do upowszechnienia wykształcenia podstawowego wśród mieszkańców Chrzanowa był obowiązek szkolny obejmujący wszystkie dzieci, a wprowadzony przez Senat Wolnego Miasta Krakowa.
W tym czasie miasto otrzymało okręgowy posterunek policji państwowej składający się z 4-5 policjantów. Na czele chrzanowskiej policji stał komisarz Józef Tuszyński (do 1844). W Chrzanowie utworzono również ekspedycję poczty W. M. Krakowa (1834). Poczta kursowała 2 razy w tygodniu między Chrzanowem i Krakowem. Stacja pocztowa w Chrzanowie oznaczona była szyldem z herbem Wolnego Miasta i trąbką pocztową pod herbem. Pierwszym ekspedytorem poczty W. M. Krakowa w Chrzanowie mianowany został wójt miasta Adam Janowski. W listopadzie 1816 otwarto bezpośrednie połączenie pocztowe z Krakowa przez Chrzanów i Jaworzno na Śląsk Pruski (Mysłowice). Uprzednio pocztę z W. M. Krakowa do Prus przesyłano przez terytorium Królestwa Polskiego (przez Olkusz i Sławków). W latach 1835-1838 Urząd Budownictwa W. M. Krakowa wykonał w Chrzanowie pomiary terenu, a następnie opracował plan rozbudowy i modernizacji miasta, który miał być przeprowadzony z wielkim rozmachem, czyniąc z Chrzanowa nowoczesne i atrakcyjne miasto. Plan krakowskich architektów zakładał m.in. powstanie szeregu nowych, szerokich, obsadzonych drzewami ulic (Lipowiecka, Browarniana, Trzebińska, Senatorska, Mieroszewska itd.) oraz poszerzenie i unowocześnienie dotychczas istniejących ulic. Chrzanów miał być rozbudowany w kierunku Chechła. Plany te zostały jednak zniweczone przez nadciągające wydarzenia polityczne, m.in. zerwanie przez Rosję w 1843 konwencji handlowej oraz okupację W. M. Krakowa przez Austriaków w 1846. Co ciekawe, niewielki fragment planu udało się zrealizować pod koniec XIX w.: na miejscu planowanej już w 1835 alei prowadzącej od dworu w kierunku południowym powstała wtedy reprezentacyjna Aleja Henryka.
Dobrą passę Chrzanowa i Rzeczypospolitej Krakowskiej przerwał najpierw wybuch powstania listopadowego (1830), a następnie epidemia cholery latem 1831 i okupacja rosyjska od września do grudnia 1831. Z terenu Chrzanowa napływali ochotnicy do wojsk Królestwa Polskiego, ale samo Wolne Miasto Kraków pozostało w konflikcie z Rosją neutralne. Po upadku powstania Wolne Miasto Kraków udzieliło azylu wielu uchodźcom i stało się terenem przyciągającym różnorakich spiskowców, co tylko zaogniło już dosyć napiętą sytuację w stosunkach z trzema państwami rozbiorowymi. Doszło nawet do tego, że Rosjanie okupowali Kraków na cztery miesiące w 1831, natomiast w 1836 wojska austriackie, pruskie i rosyjskie dokonały periodycznej okupacji całego terytorium Wolnego Miasta. W latach 1838-40 Wolne Miasto znalazło się ponownie pod okupacją austriacką. W 1835 został zawarty tajny układ rosyjsko-austriacki zezwalający na zabór Wolnego Miasta Krakowa przez Austrię w wyniku jakichkolwiek zamieszek. Okazja do likwidacji Rzeczypospolitej Krakowskiej nadarzyła się w 11 lat później. W 1846 z inspiracji agitatorów z Królestwa Polskiego i z emigracji doszło do wybuchu powstania w Krakowie. Poza Krakowem do ataku na wojsko austriackie doszło także w Chrzanowie, Jaworznie i Krzeszowicach. W Chrzanowie w lutym 1846 15-osobowy oddział powstańców pod dowództwem właściciela Kwaczały, Józefa Patelskiego, zwycięsko zaatakował oddział wojsk austriackich i zmusił go do ucieczki. Powstanie nie miało jednak szans na powodzenie choćby ze względu na militarną przewagę państw zaborczych (Kraków w ogóle armii nie posiadał, jedynie nieliczną milicję) i niechętnego nastawienia części obywateli Wolnego Miasta wobec rebelii. Nieprzygotowane i nieprzemyślane powstanie, co jest raczej typowe dla tego typu przedsięwzięć w polskiej historii, nie dało nic poza wspaniałym pretekstem do zaanektowania Krakowa przez Austrię, co też nastąpiło jesienią 1846. Wolne Miasto zostało zajęte przez austriackiego generała Deyma i włączone do Królestwa Galicji jako Wielkie Księstwo Krakowskie. W taki sposób Chrzanów znalazł się ponownie pod panowaniem austriackim. W grudniu 1846 minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, lord Palmerston, udzielił telegraficznie swojemu ambasadorowi w Wiedniu następujących wskazówek dotyczących brytyjskiego protestu w związku z aneksją W. M. Krakowa wraz z Chrzanowem:
W uzupełnieniu otrzymanej przez Jego Ekscelencję instrukcji, w jaki sposób przeciwdziałać zamierzonemu obaleniu niezależności W. M. Krakowa i wcieleniu tegoż do monarchii austriackiej donoszę, że trzeba wykazać rządowi austriackiemu nie tylko bezprawność tego kroku nieusprawiedliwionego żadną koniecznością i będącego pogwałceniem traktatu wiedeńskiego, ale także jego szkodliwość dla handlu europejskiego, a zwłaszcza dla interesów handlowych Wielkiej Brytanii. Należy jasno przedstawić rządowi austriackiemu, że straty stąd wynikające, zwiększą jeszcze dezaprobatę narodu brytyjskiego dla faktu uznanego przezeń za akt niesprawiedliwy sam w sobie i niezgodny z postanowieniami traktatów.
LATA 1846-1918
We wrześniu 1846 Chrzanów wraz z resztą Wolnego Miasta Krakowa został przyłączony do Królestwa Galicji, stanowiącego składową część Austrii. Chrzanów stał się częścią Wielkiego Księstwa Krakowskiego w Galicji i był nim do końca 1918. W 1854 Galicja została podzielona na powiaty i Chrzanów stał się siedzibą powiatu chrzanowskiego. Po włączeniu miasta do Austrii nastąpiły w regionie ważne przemiany gospodarcze. Zagarnięcie W. M. Krakowa przez Austrię miało fatalne skutki dla życia gospodarczego okręgu i jego mieszkańców. Zostały zupełnie zerwane wieloletnie więzy gospodarcze z zagranicą, a w szczególności z Królestwem Polskim, na których Chrzanów wraz z resztą Wolnego Miasta Krakowa budował swój dobrobyt. Wobec wysokich ceł i utrudnień paszportowych ze strony Rosji i Austrii handel chrzanowski z Królestwem i zagranicą został całkowicie zlikwidowany. Ponadto wiele zamieszania wywołało przymusowe zastąpienie złotego krakowskiego florenem austriackim przy bardzo niekorzystnym kursie tej wymiany narzuconym przez Wiedeń. Wszystkie te zjawiska wywołały wzrost cen, spadek zarobków i ogólne zubożenie chrzanowian. Nowa administracja austriacka, wprowadzona w miejsce krakowskiej, w niemałym stopniu przyczyniła się do zastoju gospodarczego regionu poprzez biurokratyzację i utrudnianie życia obywatelom. Dotychczasowy właściciel obszaru dworskiego w Chrzanowie, Mieroszewski, sprzedał w 1856 dobra chrzanowskie spółce kupców wrocławskich (Kuznitzki, Loewenfeld, Silbergleit), z których jeden, Emanuel Loewenfeld, stał się po rozwiązaniu spółki, jedynym właścicielem dóbr. Rodzina Loewenfeldów i ich potomkowie byli ostatnimi właścicielami dóbr chrzanowskich aż do roku 1939 (teoretycznie do 1945).
W 1847 oddano do użytku pierwszy odcinek linii kolejowej przebiegający przez ziemię chrzanowską — linię kolejową z Krakowa na Śląsk ze stacjami w Krzeszowicach, Trzebini i Szczakowej (obecnie Jaworzno-Szczakowa). W 1856 zbudowano linię kolejową z Krakowa do Wiednia przebiegającą przez Chrzanów. W roku 1903 otworzono połączenie kolejowe Chrzanów—Jaworzno (odcinek ten został zlikwidowany pod koniec XX w.). W 1852 otworzono pod Chrzanowem kopalnię rud cynkowo-ołowianych „Matylda”. Chrzanów wkroczył w epokę raptownej industrializacji. Wraz z uprzemysłowieniem miasta i regionu rosła liczba ludności. W 1870 Chrzanów liczył 6323 mieszkańców, w 1890 7712, w 1900 10 000, a w 1910 11 527. Powstanie styczniowe 1863-1864 odbiło się głośnym echem w ziemi chrzanowskiej. Do walki przeciw Rosji w Królestwie Polskim, tak jak w latach 1848-1849 podczas węgierskiej wojny o niepodległość, ruszyli liczni ochotnicy z Chrzanowa i ziemi chrzanowskiej.
W 1882 założono w Chrzanowie pierwszy bank pod nazwą Towarzystwo Zaliczkowe, który w 1895 uzyskał reprezentacyjną siedzibę przy nowo powstałej Alei Henryka. Aleja Henryka, wytyczona została w 1893 po zakupie przez miasto od rodziny Loewenfeldów gruntów położonych między dzisiejszą Aleją Henryka, a ul. Oświęcimską. Wytyczenie Alei Henryka zapoczątkowało dynamiczny rozwój miasta w kierunku południowo-zachodnim i intensywną urbanizację tej części Chrzanowa, kontynuowaną w latach międzywojennych. Aleja Henryka stała się „wizytówką” miasta, jego reprezentacyjną ulicą, skupiającą szereg gmachów publicznych (m.in. starostwo powiatowe) i budynków prywatnych. Wytyczenie ulicy spowodowało powolne przemieszczanie się centrum miasta z okolic Rynku Głównego w kierunku Alei Henryka. Już w latach 1868-1870 Chrzanów otrzymał częściowe oświetlenie ulic, najpierw w formie lamp naftowych, później benzynowych. W 1893 w mieście pojawił się beczkowóz do skrapiania nawierzchni ulic. Miasto otrzymało elektryczność dopiero w 1912. Początkowo planowano budowę własnej elektrowni, ale skończyło się na zawarciu umowy z elektrownią w Sierszy na dostawy prądu elektrycznego dla Chrzanowa. W 1897 w Chrzanowie, jak i w większości miast galicyjskich, rozpoczęło działalność Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, które w 1910 otrzymało swój własny budynek. W 1911 założono gimnazjum chrzanowskie (pierwsza matura miała miejsce w 1919), a w 1912 Związek Strzelecki rozpoczął organizację drużyn na terenie miasta.
W listopadzie 1914 chrzanowianie byli świadkami ewakuacji władz i mieszkańców Krakowa, którzy w obliczu zagrażającej miastu ofensywy rosyjskiej przejeżdżali przez Chrzanów w kierunku zachodnim. Na szczęście wojska austriackie zdołały powstrzymać ofensywę rosyjską i ani Kraków, ani Chrzanów, nie podzieliły smutnego losu Lwowa i nie doznały okropieństw rosyjskiej okupacji. Podczas I wojny światowej w Legionach Piłsudskiego walczyło 650 mieszkańców ziemi chrzanowskiej. Najwybitniejszym z nich był major Franciszek Grzybowski, który poległ w 1919 w walkach z Ukraińcami w Galicji Wschodniej i został pochowany we Lwowie. W lutym 1918 po zawarciu pokoju brzeskiego między państwami centralnymi i Rosją, co spowodowało oderwanie Chełmszczyzny od Królestwa Polskiego i przyłączenie jej do Ukrainy, w Chrzanowie wybuchł strajk generalny. Jednym z przywódców strajku był członek POW i późniejszy żołnierz I Dywizji Legionów, sierżant Jan Baliś, który uczestniczył w organizowaniu strajku i usuwaniu austriackich oznak państwowych z budynków publicznych Chrzanowa. Fronty I wojny światowej na szczęście nie dotarły do Chrzanowa, ale wielu obywateli miasta oddało życie walcząc w armii austriackiej, Legionach Piłsudskiego i w Wojsku Polskim podczas wojny polsko-sowieckiej 1919-1920. W okresie powstań śląskich powiat chrzanowski udzielał wsparcia finansowego i organizacyjnego walczącym o przyłączenie Górnego Śląska do Rzeczypospolitej. W listopadzie 1918, w próżni politycznej wywołanej upadkiem Austro-Węgier, doszło w mieście do rozruchów i anarchii sterowanej przez „rozwydrzone żywioły” (jak to barwnie określił Jan Pęckowski w swojej monografii Chrzanowa z 1934). W efekcie doszło m.in. do grabienia sklepów. Starosta chrzanowski zwrócił się o pomoc do Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie, argumentując, że lokalne siły nie są w stanie powstrzymać band grabiących miasto. Utworzony w dniu 7 listopada 1918 komitet obywatelski z dr. Janikowskim na czele, przy poparciu miejscowych obywateli, szybko jednak rozprawił się z elementami kryminalnymi, które doprowadziły do zamieszek. W wyniku rozruchów 4 osoby straciły życie, a wiele sklepów zostało zniszczonych.
Chrzanów fin de siécle’u (od góry): dworzec kolejowy; Rynek; Starostwo; Hotel Mąsiorski przy stacji kolejowej u zbiegu Alei Henryka i Starej Huty (z kolekcji p. Eugeniusza Kępińskiego, Chrzanów)
CHRZANÓW W PUBLIKACJACH
Encyklopedia S. Orgelbranda, Warszawa 1859/1868:
CHRZANÓW, miasto powiatowe w Galicji zachodniej, przy drodze żel. z Krakowa do Wiednia, posiada gorzelnię z dystylarnią, młyn, tartak, kopalnie ołowiu, galmanu i rudy żelaznej, 2 szkoły 4 klasowe, zakład dla ubogich i 7.800 miesz. Chrzanowski powiat obejmuje 721,16 km kw. i liczy 79.000 miesz.
Józef Łepkowski, Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa, Warszawa 1863:
CHRZANÓW, miasto de jure et de facto i już jako opidum cytowane w dekrecie granicznym przez Jana z Tęczyna w r. 1527 wydanym dla kap. kat. krak. — wtedy Chrzanów wraz ze wsią Balinem należał do Piotra Ligęzy. Wjeżdżając lub wchodząc w miasto uderzy każdego stara budowa domów czworobok rynku zamykających. Domy te na poły murowane i drewniane, odznaczają się stylem drewnianego renesansu. Dachy u szczytu ostro się schodzą, dolna część domu zwykle murowana, małe poddasze, pięterka drewniane, wreszcie obszerne podcienia, oto jedyne dziś dotrwałe cechy tych ciekawych budowli. Nie dawno był tam pożar — nie wiem czyli wszystkie te domy spłonęły.
Kościół w Chrzanowie murowany, w stanie w jakim go dziś widzimy w XVIItym zapewne dopiero wieku powstał; liber jednak beneficiorum (jak się odwołuje inwentarz kościelny) już pod r. 1440 o istnieniu murowanego kościoła wspomina. Obraz w wielkim ołtarzu: Ś. Mikołaj utwór nieostatni Jana Korneckiego. Po lewej obraz z XVII znać wieku: Chrystus z krzyżem postępujący. W ołtarzu obok chóru: Ś. Anna, malowany przez Korneckiego 1825 r. - Godny też uwagi obraz z XVIIgo wieku: Przemienienie Pańskie, wreszcie wyobrażenie Śgo Homobonusa, ubranego po polsku, z krawieckiemi nożycami w ręku; nakoniec Śty Stanisław w ołtarzu pobocznej kaplicy. Z pomników: w kaplicy znalazłem wielki marmurowy płyt służący do nagrobnego napisu Andrzejowi Samuelowi z Dembian Dembińskiemu, kasztelanowi Bieckiemu. Miejsce gdzie był rok śmierci uszkodzone. Nie jest to jednak pomnik wcześniejszy nad wiek XVIIty. Do parafii chrzanowskiej należą wsie: Kąty, i Góry Luszowskie.
Kościelec. Tuż pod Chrzanowem sterczy wieża murowanej świątyni w Kościelcu. Kościół ten jak świadczy inwentarz miał być budowany 1710 r. a restaurowany 1845 r.; jest on jednak o wiele starszym co do erekcji swojej. Na środku bowiem kościoła znalazłem pomnik służący za kamień do posadzki (2 łok. 3 cw. 1 cal długi - 1 1/2 łok. i cali 2 szeroki). Na nim w zarysie herb Ostoja - w okół ledwie czytelny (gockiemi literami) zatarty napis:
Hic jacet nobilis Stiborius Balinsky sub anno millesimo 507 obiit - Orate pro eo.-
Pomnik ten był dawniej przy drzwiach pod chórem umieszczony. W wielkim ołtarzu stary obraz: Jezus z krzyża zdjęty. Po bokach Ś. Antoni i Ś. Barbara, z r. 1848 z godłem górniczem, dwa topory na krzyż. Do parafii Kościelca należą wsie: Rozpontowa, Pogorzyce, Źrebce, Borowiec, Koźmin, Zakoleją, Bieda, Cezarówka, Luszowice. Z akt archiwum kap. kat. krak. dowiadujemy się, iż r. 1490 dziedzicem Pogorzyc, Brzezia i Kościelca był Stefan Pogorski, który z Fryderykiem kardynałem rozpoczął spór napadłszy wieś biskupią Jemielino — sejm piotrkowski nakazał owemu śmiałkowi wieczne milczenie (perpetuum silentium) z powodu gwałtu.
Chrzanów fin de siécle’u (od góry): Rynek; Aleja Henryka; zbieg ul. Mickiewicza i Alei Henryka
ZNANE POSTACIE HISTORYCZNE, KTÓRE ODWIEDZIŁY ZIEMIĘ CHRZANOWSKĄ
FERDYNAND RUSZCZYC (*1870 Bohdanów k. Oszmiany,†1936 tamże, pochowany na cmentarzu w Bohdanowie), artysta malarz. W 1916 przebywał na Lipowcu. Pamiątką tej wizyty jest akwarela z widokiem lipowieckiego zamku znajdująca się obecnie w zbiorach Muzeum w Chrzanowie.
JÓZEF PIŁSUDSKI (*1867 Zułów k. Wilna,†1935 Warszawa, pochowany w bazylice na Wawelu), Pierwszy Marszałek Polski. W sierpniu 1914, jeszcze jako Komendant Legionów, przebywał w Krzeszowicach w związku z koncentracją w tej miejscowości oddziałów strzeleckich. Ochotnicy z całej Galicji wyruszali właśnie spod Krzeszowic (upamiętnia to wydarzenie pomnik Czynu Strzeleckiego w pobliskiej Nawojowej Górze) w stronę granicy Królestwa Polskiego. Krakowskie Oleandry zaćmiły jednak rolę Krzeszowic w tamtych wydarzeniach w większości podręczników historii.
FRANCISZEK JÓZEF I (•1830 Schönbrunn,†1916 tamże, pochowany w kościele Kapucynów w Wiedniu), cesarz Austrii i król Galicji. W 1880 podczas wielkiej podróży po Galicji i przejazdu koleją przez powiat chrzanowski zatrzymał się w Trzebini, gdzie został powitany przez władze powiatu. W 1855 przejeżdżał koleją na trasie Kraków-Szczakowa.
KAROL I (*1887 Persenbeug,†1922 Madera, pochowany w kościele NMP w Monte k. Funchal na Maderze), cesarz Austrii i król Galicji. Przejeżdżał koleją przez powiat chrzanowski podczas wizyty w Krakowie w maju 1917 wraz z małżonką cesarzową Zytą (•1892,†1989).
CHRZANÓW W PUBLIKACJACH
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1914
CHRZANÓW, (z Bereską, Kroczymiechem, Ogiernią i Kuźnią), m. pow. w Galicyi, położone pod 37°1', dług. wsch. od Ferro, a 50°2' szer. półn., ma 2271 morg. gruntu, 535 domów, 2981 męż., 3117 kob., razem 6098 miesz. Z tych 2499 rz. katol., 1 gr. katol., 7 akatol. i 3591 izrael. Siedziba starostwa, sądu pow., urzędu podatkowego, oddziału straży skarbowej, notaryatu, urzędu pocztowego i telegraficznego, wydziału rady powiatowej, posterunku żandarmeryi, urzędu dekanalnego i parafialnego rz. katol. Zakład ubogich fundowany przez dziedzica miejscowego i mieszczan chrześcijańskich w r. 1607, celem umieszczenia i zaopatrzenia ubogich miejscowych wyznania chrześcijańskiego, posiada majątek zakładowy 19472 złr. z budynkiem i 34 morgami gruntu. Dochód zakładu w r. 1877 wynosił 1821 złr. Szkoła ludowa 4-klasowa, oprócz tego szkoła etatowa żeńska 4-klasowa. Dystylarnia spirytusu, gorzelnia, młyn amerykański, tartak, kopalnie galmanu (Winklera) i żelaza (Schoenfelda). Ch. leży w równinie przy dwu szosach, z których pierwsza prowadzi z Krakowa do Mysłowic a druga z Oświęcimia do granicy Król. Polskiego; w miejscu jest przystanek kolei żelaznej północnej Cesarza Ferdynanda o 4 kil. za Trzebinią ku Oświęcimowi. W Ch. jest wiele pięknych murowanych kamienic, ale największa część domów bezpiętrowych; czystość miasta pozostawia wiele do życzenia. Miasto posiada 24000 złr. majątku ale zarazem 16000 złr. długów a dochody miejskie są bardzo nieznaczne. Ludność w małej części żyje z rolnictwa, a więcej z przemysłu a izraelska z handlu. Odbywa się też w Ch. 12 jarmarków rocznie bardzo odwiedzanych; w ożywionym ruchu handlowym i przemysłowym czuć sąsiedztwo Szląska Pruskiego. Par. katol. Ch. dek. nowogórskiego liczy wiernych 3210, obejmuje Ch., oraz wsie Kąty i Góry Luszowskie. W par. tej jest 6124 izrael. Do dóbr Ch. należą wsi Balin wielki i mały, Kąty, Libiąż, Jawor, Moczydło. Państwo to w zamian za dobra Buszcze nabyła od arcyksięcia Karola, jako sukcesora ks. sasko-cieszyńskiego, Wiktorya z Klozów Janowa Mieroszowska; w r. 1856 sprzedane p. Lobenfeldowi. Niegdyś własność książąt cieszyńskich. Powiat chrzanowski ma trzy miasteczka, 81 gmin wiejskich, 29 zarządów obszarowych dworskich, razem 113 jednostek administracyjnych. Rozl. 12,5370 mil kw. Ludności 66174. Miasteczka: C., Nowagóra i Trzebinia. Okolice Ch. stanowią osobną strefę rolniczą, która nosi nazwę „Chrzanowskie”. Z zakresu fizyografii pisał 1836 r. Jensen o „Roślinach w okolicach Chrzanowa przez Bessera pominionych”. Mac
(W tekście zniekształcono nazwiska właścicieli obszaru dworskiego w Chrzanowie: Mieroszewskiej i Loewenfelda i pomylono liczbę izraeltów, zamiast 6124 powinno być 4124).
Hrvatska Enciklopedija, Osijek 1890:
CHRZANÓW, miasto pow. w Galicji na linii kolejowej Kraków-Wiedeń, 7023 mieszk., wydobycie ołowiu, cynku i węgla kamiennego.
CHRZANÓW, kot. grad u Galiciji na željeznici Krakov-Beč sa 7023 st., imade rudnike olova, košitra i kalamine.
La Grande Encyclopédie, Paryż ok. 1890/1900
CHRZANÓW. Miasto austriackie, stolica powiatu w Galicji, na zach. od Krakowa; 7023 mieszk. Miasto jest usytuowane przy linii kolejowej z Bogumina do Krakowa.
CHRZANOW. Ville d'Autriche, ch. l. de cercle de la Galicie, à l'O. de Cracovie; 7.023 hab. Elle est située sur la ligne de chem. de fer Oderberg-Cracovie.
Ottův Slovník Naučný, Praga 1897:
CHRZANÓW, stolica powiatu w Galicji, 44 km na pn.-zach od Krakowa przy trakcie kolejowym Bogumin-Kraków Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda, siedziba starostwa, sądu okręgowego, posiada stacje pocztową i telegraficzną, fabrykę namiastki kawy, gorzelnię, młyn parowy, ożywiony handel i rolnictwo oraz 7713 mieszk. (1890), z których 1078 to Żydzi. W okolicy wydobywa się ołów, cynk i węgiel kamienny. Starostwo ma na 721,63 km² w 84 gminach ze 195 parafiami, 78 026 mieszk., powiat w 47 gminach 51 974 mieszk (1890).
CHRZANÓW, hl. m. okr. hejtm. v Haliči, 44 km zsz. od Krakova na žel. trati Bohumin-Krakov Sev. drahy cis. Ferdinanda, sidlo hejtmanstvi, okr. soudu, ma stan. pošt. a telegr., továrnu na kávové náhrazky, vinopalny, parni mlyn, cily obchod a zemedelstvi a 7713 ob. (1890), z nichz jest 1078 Židu. V okoli doluje se na olovo, cin a kemenne uhli. Hejtmanstvi má na 721.63 km² v 84 obcich se 195 osadami 78.026 ob., okres v 47 obcich 51.974 ob. (1890).
Enciclopedia Universal Ilustrada, Barcelona ok. 1914:
CHRZANÓW. Kraina geograf. lub powiat w austriackiej prowincji Galicja. Ma 715 km² i 78 000 mieszk. Jej stolicą jest miasto o tej samej nazwie, położone w pobliżu granicy z Niemcami; 10 200 mieszk. Jest siedzibą gubernatora i trybunału pierwszej instancji. Posiada kopalnie ołowiu, młyny parowe, gorzelnie wódki i dynamiczny handel. Leży przy linii kolejowej Wiedeń-Kraków.
CHRZANOW. Geog. División ó subdist. de Austria, prov. de Galitzia, dist. de Cracovia. Tiene 715 km² y 78.000 h. Su cab. es la ciudad del mismo nombre, sit. en la frontera de Alemania; 10.200 h. Es residencia de un gobernador y de un Tribunal de primera instancia. Posee minas de plomo, molinos de vapor, destilerias de aguardiente y su comercio es activo. Est. en la l. f. de Ujena Cracovia.
Illustrierter Führer durch Galizien, Wiedeń 1914:
CHRZANÓW, miasto, odległość od dworca kolejowego 1 km. Dorożka 1 korona; Hotel Mąsiorka, restauracja Węgiel. Siedziba Starostwa i Sądu Powiatowego. Liczba mieszkańców 13 000, w większości Żydów. Na Rynku Głównym niektóre domy w stylu renesansowym, na wpół murowane, na wpół drewniane. W kościele parafialnym kilka dobrych obrazów polskiego malarza Jana Kordeckiego z XVII w. Ok. 1 km od Chrzanowa oddalona jest posiadłość hrabiego Antoniego Wodzickiego, Kościelec, z pięknym pałacem i wspaniałym parkiem.
CHRZANÓW, Stadt, Entfernung von Bahnhof 1 km, Droschke 1 K; Hotel Masiorka, Restaurant Wegiel. Sitz einer Bezirkshauptmannschaft und eines Bezirksgerichtes. Zählt 13.000 Einwohner, deren Mehrzal Israeliten sind. Auf dem Ringplatz eininge Häuser im Renaissancestil, halb gemauert, halb aus Holz. In der Pfarrkirche einige gute Bilder des polnischen Malers Johannes Kordecki aus dem XVII. Jahrhundert. Etwa 1 km von Chrzanów entfernt ist der Landsitz des Grafen Anton Wodzicki, Koscielec, mit schönem Schloß und prächtigem Park.
Salomonsens Konversations Leksikon, Kopenhaga 1916:
CHRZANÓW, miasto w Galicji przy linii kolejowej Wiedeń-Kraków, w pobliżu granicy z Górnym Śląskiem, posiada (1910) 11 528 mieszk. Gorzelnia i fabryka likierów, rolnictwo, górnictwo (cynk) i handel.
CHRZANÓV, by i Galizien, ved Wien-Krakov-Banen, nær Schlesiens Grænse, har (1910) 11.528 Indb., Brændevinsbrænderi og Likørfabrikation, Agerbrug, Bjergværksdrift (Bly) og Handel.
LATA 1918-1945
W latach 1919-1939 Chrzanów i powiat chrzanowski stanowiły część województwa krakowskiego II Rzeczypospolitej. W okresie międzywojennym nastąpił wzrost potencjału przemysłowego Chrzanowa. W latach 20. XX w. powstały istniejące przez długie lata zakłady przemysłowe „Stella” (zakłady ceramiczne, założone w 1928/29) i „Fablok” (Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce, założona w 1920), gdzie zatrudnienie znalazło wielu chrzanowian. Podstawą powstania „Fabloku” była umowa z rządem Rzeczypospolitej o dostawę 1200 lokomotyw w ciągu 10 lat. W 1932 „Fablok” świętował wyprodukowanie 500. lokomotywy. Poza lokomotywami chrzanowski „Fablok” zajmował się produkcją parowozów wąskotorowych, wirowych pługów odśnieżnych, lokomotyw motorowo-elektrycznych, walców drogowych, a nawet autobusów przeznaczonych dla PKP. Zagranicznymi odbiorcami chrzanowskich lokomotyw w okresie międzywojennym były przede wszystkim Bułgaria (pasją cara Bułgarii Borysa III było prowadzenie parowozów), Łotwa, francuskie Maroko i inne.
Lata międzywojenne były okresem dynamicznej urbanizacji. Powstało wtedy wiele budynków publicznych (Szpital Powiatowy im. Józefa Piłsudskiego, Dom Dziecka tego samego imienia, nowy budynek gimnazjum itd.), dzielnica willowa pomiędzy Aleją Henryka i ul. Oświęcimską oraz osiedla robotnicze na Kolonii Fabrycznej i Rospontowej przeznaczone dla pracowników „Fabloku”. Od 1926 ulice chrzanowskie zaczęto wykładać kostką brukową (najpierw Rynek Główny, ul. Krakowską i Mickiewicza) i przystąpiono do budowy chodników. Wodociągi i kanalizację miasto otrzymało w 1933. Szpital powiatowy zbudowany w latach 1929-1933 i obliczony na 150 łóżek, był jednym z prestiżowych przedsięwzięć władz międzywojennego Chrzanowa. Został on wzniesiony wg projektu chrzanowskiego architekta Stanisława Oszackiego. Na zachodniej fasadzie szpitala widniał napis: Szpital Powiatowy im. Józefa Piłsudskiego. Przy poświęceniu i oddaniu gmachu do użytku w jego wnętrzu wmurowano tablicę następującej treści:
Szpital im. Józefa Piłsudskiego zbudowano w latach 1929-1933 dla uczczenia Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej kiedy był Prezydentem Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki, Pierwszym Marszałkiem Polski Józef Piłsudski, Prezesem Rady Ministrów Alexander Prystor, Ministrem spraw. wewn. Bronisław Pieracki, Ministrem opieki społecznej Dr. Stefan Hubicki, Wojewodą krakowskim Dr. Mikołaj Kwaśniewski, komisarzem związku kas chorych doc. Dr. Wilhelm Czarnocki. Żywy ten pomnik powstał drogą współpracy Samorządu powiatowego i samorządów miejskich powiatu chrzanowskiego wspólnie z Kasą chorych w Chrzanowie. Komitet stanowili Dr. Mieczysław Łęcki starosta powiatu chrzanowskiego, Roman Loteczka dyrektor Kasy chorych, jako przewodniczący, oraz członkowie: Dr. Józef Batko, Feliks Bartosik, Mikołaj Bytomski, Adam Cieślikowski, Dr. Tom. Dąbrowski, Jan Grzelewski, Pinkus Seifman, Dr. Kazim. Woynarowski, Stef. Katański, Inż. Zdzisław Krudzielski, Wacław Raczkowski, Franc. Racek, Adam Sapieha. Kierownictwo budowy sprawował architekt Stan. Oszacki, budowę wykonal architekt Leon Willman.
W latach 20. Chrzanów powiększył się o wieś Kościelec i Kąty, które zostały włączone w granice miasta. Ludność Chrzanowa w 1921 wynosiła 12 244 mieszk., a wg spisu z 1931 18 106 mieszkańców. W 1939 miasto miało 22 000 mieszkańców. W Chrzanowie istniały cztery siedmioklasowe szkoły powszechne (Szkoła Męska nr 1 im. Mickiewicza i Szkoła Żeńska nr 2 im. Konopnickiej w budynku przy ul. Mickiewicza oraz Szkoła Męska nr 3 im. Króla Władysława Jagiełły i Szkoła Żeńska nr 4 im. Królowej Jadwigi w budynku przy Alei Henryka), szkoła powszechna w Kościelcu, Szkoła Przemysłowa Uzupełniająca (od 1906), Gimnazjum Państwowe im. St. Staszica (od 1911) oraz Prywatne Seminarium Nauczycielskie Żeńskie (od 1923). Dla uczniów gimnazjum założono przy Alei Henryka internat na 40 miejsc zwany Bursą Gimnazjalną im. St. Konarskiego. Od 1921 zaczęło w Chrzanowie funkcjonować pierwsze kino stałe (pierwsze jednak chrzanowskie kino założył Franciszek Wacławek w 1912, istniało do 1913). W 1928 w mieście były już trzy kina: słynna „Zorza”, która przetrwała do schyłku XX w., „Sokół” i „Polonia”. W 1937 otwarto bibliotekę publiczną z czytelnią. Biblioteka w 1938 posiadała 700 książek.
Pod koniec sierpnia 1939 wojnę było już wyraźnie czuć w Chrzanowie: w mieście i jego najbliższej okolicy kopano rowy przeciwlotnicze, organizowano punkty obserwacyjne i czyniono inne przygotowania wojenne. Od pierwszego dnia wojny do miasta poczęły napływać tłumy uchodźców z Górnego Śląska. Rankiem 3 września miasto opuściły polskie władze cywilne i część ludności, a następnego dnia w południe, po kilku potyczkach z oddziałami WP w okolicach Chrzanowa, miasto zostało okupowane przez wojska niemieckie. Oddziały Obrony Narodowej „Chrzanów” wchodzące w skład armii „Kraków” zostały rozbite w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim (17-20 września 1939). Pierwsze tygodnie okupacji nie wprowadziły jeszcze w życiu mieszkańców Chrzanowa takich drastycznych zmian jakie miały nastąpić po przyłączeniu miasta do Rzeszy, choć dochodziło już do pojedynczych aktów przemocy, np. grabieży sklepów i mieszkań, brania zakładników, czy egzekucji ludności cywilnej. Do tego momentu władzę w mieście sprawował Wehrmacht, który zezwolił na pracę urzędów gminnych, otwarcie szkół, banków, sklepów i innych instytucji. W październiku 1939 wycofano z obiegu polską walutę i zastąpiono ją marką niemiecką wymieniając złotówki po zaniżonym kursie 1 RM=2 złote.
Chrzanów, defilada WP na ul. Krakowskiej z okazji Dnia Niepodległości, 1938
(z kolekcji p. Eugeniusza Kępińskiego, Chrzanów)
Drastyczne zmiany zaczęły następować od listopada 1939, kiedy Chrzanów wraz z zachodnią częścią powiatu wcielono bezpośrednio do Rzeszy i ustanowiono miastem powiatowym w rejencji katowickiej Górnego Śląska. Wszystkie budynki polskich urzędów publicznych, szkół i fabryk zostały natychmiast przejęte przez władze niemieckie. Chrzanowskie gimnazjum zostało zamknięte, a jego wyposażenie (bogata biblioteka, składająca się z ponad 6000 tomów, zbiory map i wyposażenie gabinetów specjalistycznych) zniszczone. Niemcy dokonywali też grabieży w domach prywatnych. W pierwszych miesiącach okupacji prowadzono bezkartkową sprzedaż żywności, udzielając Niemcom pierwszeństwa przy zakupach. Później, wobec braków podstawowych produktów żywnościowych, wprowadzono system kartkowy, którym kierował niemiecki burmistrz. Warunki życia ludności ulegały szybkiemu pogorszeniu w porównaniu z okresem przedwojennym.
Niemcy szczególnie ostro zabrali się za usuwanie wszelkich śladów polskości w przestrzeni publicznej. Ze wszystkich budynków usunięto polskie napisy. Ulice otrzymały nowe niemieckie nazewnictwo. Zwykle neutralne nazwy tłumaczono na niemiecki (np. ul. Oświęcimska - Auschwitzerstraße) lub nadawano im zbliżone (np. ul. Śląska została zmieniona na Katowicką - Kattowitzerstraße). Nazwy patriotyczne zmieniano na zupełnie inne (np. ul. Kościuszki - Gymnasiumstraße, od gimnazjum znajdującego się przy tej ulicy, które, jak na ironię, Niemcy zlikwidowali). Z fasady chrzanowskiego gimnazjum Niemcy skuli piękną płaskorzeźbę przedstawiającą Orła Białego. Nazwę Pierwszej Fabryki Lokomotyw w Polsce najpierw przetłumaczono na Erste Lokomotivfabrik in Polen, a następnie zmieniono z Fablok na Oberlok (Oberschlesische Lokomotivwerke, czyli Górnośląska Fabryka Lokomotyw). Wreszcie w 1941 zmieniono nazwę samego miasta na Krenau (w dialekcie austriackim Kren to chrzan). W maju 1940 Niemcy dokonali masowych aresztowań wymierzonych w chrzanowską inteligencję, przedsiębiorców i działaczy społecznych (ok. 50 osób). Wielu z aresztowanych zostało zesłanych do obozów koncentracyjnych, z których już nigdy do Chrzanowa nie powrócili. W latach 1942-1944 ofiarami niemieckich represji padło wielu członków ruchu oporu (rozstrzelanie pracowników „Stelli” w sierpniu 1944). Na cmentarzu parafialnym na dziesiątkach mogił upamiętniono mieszkańców Chrzanowa, którzy zostali wymordowani w niemieckich obozach koncentracyjnych i nie mogli zostać pochowani w rodzinnym mieście.
W 1941 administracja niemiecka zakończyła budowę strategicznego przedłużenia ul. Mickiewicza (Rathausstr.) do ul. Śląskiej (Kattowitzerstr.) niszcząc przy okazji zabytkowy dwór Ossolińskich i wycinając stare drzewa w parku dworskim. Z chrzanowskich kościołów św. Mikołaja i św. Jana Chrzciciela okupanci zrabowali zabytkowe dzwony i wywieźli je do Niemiec na przetopienie. Terror hitlerowski nie szczędził miasta i jego mieszkańców. Od 1940 władze niemieckie zaczęły wyrzucać polskie rodziny z lepszych domów w mieście, oddając je rodzinom niemieckich urzędników, wojskowych, policjantów i niemieckich osadników z Rumunii, którzy wykazywali się szczególną zachłannością i bezwzględnością wobec mieszkańców Chrzanowa. Spis ludności z 1940 wykazał 19 088 mieszkańców w Chrzanowie. Szkolnictwo polskie istniało przez cały okres okupacji, ale jedynie na poziomie podstawowym i to w bardzo okrojonym zakresie. Chrzanowskie gimnazjum zostało zamknięte na dobre 30 listopada 1939, a budynki szkół powszechnych przekazano na użytek szkolnictwa niemieckiego. Wszystkich polskich uczniów stłoczono w kilku prymitywnych pomieszczeniach, nie nadających się do prowadzenia nauki, mieszczących się w różnych miejscach na terenie Chrzanowa (m.in. w maleńkim, starym budynku przy ul. Głównej w Kościelcu, gdzie z uwagi na fatalne warunki lokalowe, nauka odbywała się na zmiany). W regionie chrzanowskim działał ruch oporu AK i AL oraz nieliczne oddziały BCh, dokonujący przede wszystkim akcji sabotażowo-dywersyjnych (ścinanie słupów linii elektrycznych, wykolejenia niemieckich pociągów itd.) i wywiadowczych.
W 1941 Niemcy zlikwidowali najstarszą zabytkową część cmentarza żydowskiego, a nagrobki z niego zużyli do budowy nawierzchni ulicy Podwale. Zniszczyli wtedy zabytkowy nagrobek z orłem Księstwa Warszawskiego na mogile lekarza żydowskiego (nieustalonego nazwiska), uczestnika powstania listopadowego. Ludność żydowską Niemcy skoncentrowali w 1941 we wschodniej części miasta, między ul. Świętokrzyską a torem kolejowym. Obszar ten nie był otoczony murem, ani ogrodzeniem, jednak Żydom zakazano przebywania poza jego obrębem. Ich warunki bytowania stały się dramatyczne, kiedy w 1942 Niemcy zaczęli zwozić do Chrzanowa Żydów z całego powiatu i spoza niego. Stłoczono wtedy w obrębie kilku ulic prawie 8 tys. osób. Od 1942 Niemcy w asyście żydowskiej policji rozpoczęli eksterminację chrzanowskich Żydów wywożąc ich głównie do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. Wywózkę poprzedził całkowity rabunek ich mienia, które wywieziono do Rzeszy lub zniszczono. Ostatnią grupę Żydów Niemcy wywieźli w asyście policji żydowskiej w lutym 1943.
Okupacyjny Chrzanów. Od góry: widok budynku dworca jaworznickiego z napisem „Krenau”, ok. 1941/1944; przebudowany budynek chrzanowskiego „Sokoła” ok. 1942 (obie fotografie z kolekcji Stefana Endresa, Berlin); Rynek Główny, 1943
ZNANE POSTACIE HISTORYCZNE, KTÓRE ODWIEDZIŁY ZIEMIĘ CHRZANOWSKĄ
IGNACY MOŚCICKI (*1867 Mierzanów k. Ciechanowa,†1946 Versoix w Szwajcarii, pochowany w bazylice św. Jana w Warszawie), prezydent RP 1926-1939, profesor. W 1927 odwiedził Pierwszą Fabrykę Lokomotyw Fablok w Chrzanowie.
ADAM STEFAN SAPIEHA (*1867 Krasiczyn,†1951 Kraków, pochowany w Bazylice Wawelskiej w Krakowie), kardynał. W 1930 już jako metropolita krakowski przebywał w Balinie k. Chrzanowa w zw. z budową nowego kościoła.
MIKLÓS HORTHY (*1868 Kenderes,†1957 Estoril w Portugalii, pochowany przed kaplicą grobową Horthych w Kenderes na Węgrzech), regent Węgier 1920-1944. W 1938 podczas oficjalnej wizyty w Polsce zatrzymał się w Chełmku, gdzie zwiedził zakłady obuwnicze Bat'a.
JÓZEF DŻUGASZWILI powszechnie znany pod pseudonimem STALIN (*1878 Gori w Gruzji, †1953 Moskwa, pochowany pod murem moskiewskiego Kremla), sowiecki dyktator. Przed wybuchem Wielkiej Wojny nikomu wtedy szerzej nieznany (poza rosyjską Ochraną) rewolucjonista i kapuś carskiej policji, podczas podróży przez Galicję wysiadł na stacji w Trzebini, gdzie zwrócił się po rosyjsku do kelnera w dworcowym bufecie. W wyniku tej gafy podano posiłek, temu późniejszemu największemu zbrodniarzowi w historii ludzkości, tuż przed samym odjazdem pociągu, co doprowadziło go do furii. Stalin urządził iście karczemną awanturę i ponoć klął tak straszliwie, że aż uszy więdły. Kiedy później skarżył się Leninowi na złe traktowanie przez galicyjskich Polaków, ten pouczył go, aby więcej w Polsce po rosyjsku nie rozmawiał, ze względu na wyjątkową niechęć Polaków do wszystkiego co rosyjskie.
JAN SZEMBEK (*1881 Poręba Żegoty k. Chrzanowa,†1945 Estoril w Portugalii), hrabia, wiceminister spraw zagranicznych II RP w latach 1932-1939. Był właścicielem majątku Młoszowa k. Trzebini. Zapewne nie raz dane było mu również przebywać w samym Chrzanowie.
KAROL SZYMANOWSKI (*1882 Tymoszówka na Ukrainie,†1937 Lozanna w Szwajcarii, pochowany w krypcie zasłużonych kościoła św. Stanisława na Skałce w Krakowie). Już przed I wojną światową dane było jednemu z największych polskich kompozytorów zaznajomić się z dworcem kolejowym w Trzebini, gdzie wielu wielkich tego świata zmuszonych było zmieniać pociągi podczas podróży do Wiednia, Paryża czy Warszawy. Szymanowski nie był wyjątkiem.
STANISŁAW PIGOŃ (*1885 Kombornia k. Krosna,†1968 Kraków), historyk literatury polskiej, rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1927-1928), po II wojnie światowej pracował jako nauczyciel literatury w chrzanowskim Technikum.
ADOLF HITLER (*1889 Braunau,†1945 Berlin), kanclerz III Rzeszy 1933-1945 i jeden z największych zbrodniarzy w historii ludzkości, przebywał podczas II wojny światowej w Krzeszowicach na zaproszenie generalnego gubernatora Hansa Franka.
HANS FRANK (*1900 Karlsruhe,†1946 Norymberga), generalny gubernator, nazistowski zbrodniarz wojenny powieszony z wyroku trybunału norymberskiego w 1946 za zbrodnie przeciw ludzkości. Wielokrotnie odwiedzał Krzeszowice, gdzie podczas II wojny światowej urządził sobie podmiejską siedzibę w pałacu Potockich. W 1940 z okazji przejęcia odremontowanego pałacu Potockich na własny użytek, gościł tam m.in. Goebbelsa i Goeringa.
JULIAN PRZYBOŚ (*1901 Gwoźnica Dolna,†1970 Warszawa), poeta i eseista. Od 1922 pracował jako nauczyciel w chrzanowskim Gimnazjum im. St. Staszica.
KAZIMIERZ WYKA (*1910 Krzeszowice,†1975 Kraków, pochowany na cmenatrzu na Salwatorze w Krakowie). Profesor UJ, historyk, krytyk literatury, pisarz. Pochodził z Krzeszowic.
CZESŁAW MIŁOSZ (*1911 Szetejnie na Litwie,†2004 Kraków, pochowany w krypcie zasłużonych kościoła św. Stanisława na Skałce w Krakowie), laureat literackiej nagrody Nobla. Poeta odwiedził w 1941 Krzeszowice, gdzie - wraz z Jerzym Andrzejewskim - przebywał w gościnie u prof. Kazimierza Wyki.
CHRZANOWIANIE WE LWOWIE - JUŻ NA ZAWSZE
LWÓW, CMENTARZ OBROŃCÓW LWOWA (CMENTARZ ORLĄT).
Spoczywa tutaj conajmniej czterech obrońców Lwowa, poległych w walkach z Ukraińcami w latach 1918-1919, a pochodzących z ziemi chrzanowskiej.
1. Jan Bogacz z Żarek, szeregowy. Poległ 28 I 1919 we Lwowie. Nr grobu: IX/592.
2. Franciszek Grzybowski z Chrzanowa, ur. 9 III 1894, major. Poległ pod Kozicami 18 II 1919 (nie udało się ustalić obecnego usytuowania grobu majora Grzybowskiego. Wg danych posiadanych przez zarząd cmentarza prochy majora Grzybowskiego spoczywające w kwaterze VI/369 zostały przeniesione do kwatery I/20a. Jednakże nie ma w tym miejscu żadnej mogiły (stan z 2003).
3. Karol Pieczara z Sierszy, lat 20, szeregowy. Poległ w Pikułowicach 4 V 1919. Nr grobu: VI/375.
4. Józef Szczepaniak z Trzebini, lat 18, szeregowy. Poległ w Srokach 2 XII 1918. Nr grobu: X/711.
LEON BALIŚ: ODDAĆ NAJLEPSZE LATA ZA OJCZYZNĘ
Leon Baliś (Balisz) urodził się 5 IV 1898 w Chrzanowie w rodzinie obywateli chrzanowskich Franciszka Balisia i jego żony Rozalii z d. Jodłowskiej. Został osierocony przez matkę w wieku 5 lat, a przez ojca w wieku 13 lat. Od 1904 uczęszczał do szkoły ludowej w Chrzanowie. Po śmierci ojca wychowywał się w Karwinie na Śląsku Austriackim pod opieką starszego brata Tomasza, gdzie ten prowadził sklep meblowy i zakład tapicerski. W Karwinie Leon ukończył trzyletnią prywatną szkołę handlową i odbył praktykę tapicerską. W czerwcu 1914 powrócił do Chrzanowa, gdzie podjął pracę jako pomocnik tapicera. Został członkiem chrzanowskiego oddziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Dnia 30 VIII 1914, mając zaledwie 16 lat, wstąpił do Legionów, podając komisji rekrutacyjnej nieprawdziwą datę urodzin (dodał sobie rok), ponieważ obawiał się, że z powodu zbyt młodego wieku może zostać odrzucony. Z Sierszy, gdzie odbywała się koncentracja ochotników z Chrzanowa i okolic, udał się z drużyną chrzanowskiego „Sokoła” do Krakowa, gdzie został wcielony do 8. Kompanii 2. Pułku Piechoty w II Brygadzie Legionów. Od września 1914 walczył przeciwko Rosjanom w kampanii karpackiej w Galicji Wschodniej pod Rafajłową, Zieloną, Nadwórną, Delatynem i Mołotkowem, gdzie 1 listopada został ranny w nogę. Do stycznia 1915 przebywał w szpitalach wojskowych w Dombó i Szatmárnémeti na węgierskim Zakarpaciu oraz w Lublanie (obecnie Słowenia). W październiku 1914 awansował do stopnia st. szeregowego, w styczniu 1915 został mianowany kapralem, w listopadzie 1917 plutonowym, a w marcu 1918 sierżantem. W styczniu 1915 zgłosił się do stacji zbornej w Bustyaháza na węgierskim Zakarpaciu, gdzie został zwolniony do cywila jako niezdolny do służby frontowej. Jednak po dwu miesiącach ponownie zgłosił się do wojska w Oświęcimiu. Tym razem wysłano go do Piotrkowa w Królestwie Polskim, skąd trafił w roli instruktora wojskowego do 6. Pułku Piechoty w Rozpaczy k. Kutna. Z powodu odniesionej rany ponownie uznano go za niezdolnego do służby frontowej i przeznaczono do służby jako sanitariusza w szpitalu rezerwowym w Kamińsku, a następnie w Kozienicach (październik 1915). W styczniu 1916 zgłosił się do dowództwa II Brygady i w lutym został skierowany do 2. Pułku Piechoty w Przemyślu, gdzie służył do choroby w kwietniu 1916. Po pobycie w szpitalu w Kozienicach w sierpniu 1917 otrzymał przydział do 2. Pułku Piechoty. Po kryzysie przysięgowym latem 1917 i wcieleniu żołnierzy 2. Pułku Piechoty do armii austriackiej, powrócił do 2. Kompanii 3. Pułku Piechoty Polskiego Korpusu Posiłkowego, gdzie służył do 15 II 1918, kiedy wraz z II Brygadą, w bitwie pod Rarańczą na Bukowinie przerwał front austriacki i przeszedł na terytorium nieprzyjaciela, by w marcu połączyć się z II Korpusem Polskim w Rosji. Po bitwie pod Kaniowem 11 V 1918, w której walczył w składzie 15. Pułku Strzelców, dostał się do niewoli niemieckiej. Zbiegł jednak w pobliskiej Mironówce w drodze na stację i do lutego 1919 ukrywał się w Humaniu na Ukrainie. Następnie powrócił do Galicji i zamieszkał w Krakowie przy ul. Topolowej 12. Do Wojska Polskiego wstąpił 15 II 1919. W kwietniu 1919 został przydzielony do obozu ćwiczebnego w Przemyślu jako instruktor wojskowy, a w maju do 23. Pułku Piechoty w Lublinie, a później do II Lubelskiego Batalionu Etapowego, z którym wziął udział w wojnie polsko-sowieckiej 1919-1920, uczestnicząc w ofensywie nad Słuczem i w odwrocie spod Żytomierza pod Zamość, a także w bitwach na Wołyniu (Równe, Horyń, Słucz) i Lubelszczyźnie latem 1920 (Komarów, Łabunie, Tyszowce, Hrubieszów, Zamość). Wojnę zakończył uzyskując stopień podoficerski sierżanta sztabowego. Po zakończeniu wojny polsko-sowieckiej został w maju 1921 zdemobilizowany w Ludwipolu na Wołyniu. W 1927 był współzałożycielem Związku Legionistów w Chrzanowie. Pełnił także przez czas jakiś funkcje komendanta oddziału Związku Strzeleckiego w Chrzanowie i komendanta miejscowej Straży Obywatelskiej. Za udział w walkach w latach 1914-1921 otrzymał austriacki Srebrny Krzyż Wojskowy II klasy, Krzyż II Brygady, Krzyż Kaniowski, Krzyż Wołyński, Krzyż Orląt Przemyskich i Krzyż Niepodległości (1937). Zmarł 18 VII 1941 w Chrzanowie w wieku 43 lat. Jego pogrzeb w dniu 20 VII 1941 stał się wielką manifestacją patriotyczną mieszkańców Chrzanowa. W kondukcie pogrzebowym ze szpitala do kościoła św. Mikołaja i dalej na cmentarz parafialny uczestniczyło około pół tysiąca osób, w tym liczne grono chrzanowskich legionistów, towarzyszy broni zmarłego. Wywołało to zaniepokojenie okupacyjnych władz niemieckich, które ukarały grzywną wdowę po Leonie Balisiu za poprowadzenie konduktu pogrzebowego, a nazajutrz po pogrzebie wydały surowy zakaz przemarszu przez miasto jakichkolwiek konduktów pogrzebowych. Leon Baliś został pochowany w skromnej mogile na cmentarzu parafialnym w Chrzanowie.
OFIARA NA RENOWACJĘ WAWELU
Na murze Wawelu znajduje się trzynaście cegiełek ufundowanych w latach 1921-1923 przez mieszkańców ówczesnego powiatu chrzanowskiego na renowację prastarej siedziby królów polskich (z Chrzanowa, Górki, Jaworzna, Krzeszowic, Sierszy, Szczakowej i Trzebini). W przedsionku prowadzącym do komnat królewskich, pośród tablic pamiątkowych ku czci największych ofiarodawców Wawelu znajduje się tablica ku czci Henryka Loewenfelda z Chrzanowa, który w 1924 ofiarował część swoich zbiorów muzeum wawelskiemu.
CHRZANÓW W PUBLIKACJACH
Leksykon Ilustrowany Trzaski, Everta i Michalskiego, Warszawa 1931:
CHRZANÓW, m. pow. w woj. krakowskiem, 11.500 mieszk.; fabr. lokomotyw, maszyn; w pobliżu kop. węgla i galmanu.
(Podana liczba mieszkańców wydaje się być przestarzała. Wg spisu z 1931 r. Chrzanów liczyl 18 106 mieszk. i taką też liczbę podaje Pęckowski w swojej monografii „Chrzanów miasto powiatowe w województwie krakowskiem” z 1934).
Leksykon Ilustrowany Trzaski, Everta i Michalskiego, Warszawa 1937:
CHRZANÓW, m. pow. w woj. krakowskiem, 17.833 mieszk.; fabr. lokomotyw, maszyn; w pobliżu kop. węgla i galmanu.
Chrzanów międzywojenny. Od góry: Dom Dziecka im. Marszałka Piłsudskiego; nowy gmach Gimnazjum przy ul. Piłsudskiego; ambulans zakupiony ze składek pracowników Fabloku i ofiarowany Wojsku Polskiemu w Dzień Niepodległości 1938
ZBRODNIA W LESIE
CHARKÓW-PIATICHATKI (UKRAINA), POLSKI CMENTARZ WOJSKOWY.
Na cmentarzu w Piatichatkach pod Charkowem znajdują się groby polskich oficerów wymordowanych w 1940 na rozkaz Stalina. Conajmniej czterech z nich pochodziło z ziemi chrzanowskiej:
1. Karol Faltus, podporucznik, ur. 25 VIII 1913 w Szczakowej.
2. Jan Gąsior, porucznik, ur. 29 IX 1908 w Myślachowicach.
3. Feliks Kamiński, pułkownik, ur. 17 IV 1886 w Jaworznie.
4. Karol Klich, podporucznik, ur. 21 IX 1911 w Trzebini.
PRZECHODNIU POWIEDZ POLSCE
MONTE CASSINO (WŁOCHY), POLSKI CMENTARZ WOJSKOWY.
Na cmentarzu znajdują się groby czterech żołnierzy pochodzących z ziemi chrzanowskiej poległych w czasie bitwy o klasztor w maju 1944:
1. Władysław Baran, porucznik, ur. 16 VIII 1910 w Byczynie, poległ 17 V 1944. Nr grobu: III-E-16.
Porucznik Baran, dowódca kompanii, wspomniany jest przez Melchiora Wańkowicza w jego „Szkicach spod Monte Cassino” (Wiedza Powszechna, Warszawa 1978, str. 110), gdzie autor opisał scenę jego śmierci.
2. Ernest Kazimierz Błaszczak, podpor., ur. 25 VIII 1914 w Trzebini, poległ 1 V 1944. Nr grobu: I-C-9.
3. Zbigniew Bursa, st. strzelec, ur. 21 VI 1921 w Krzeszowicach, poległ 18 V 1944. Nr grobu: V-C-5.
4. Eugeniusz Łatak, st. strzelec, ur. 13 VII 1923 w Regulicach, poległ 17 V 1944. Nr grobu: VII-F-12.
ZNANE POSTACIE HISTORYCZNE, KTÓRE ODWIEDZIŁY ZIEMIĘ CHRZANOWSKĄ
JAN PAWEŁ II (*1920 Wadowice jako KAROL WOJTYŁA,†2005 Rzym, pochowany w Bazylice św. Piotra w Rzymie), papież 1978-2005. Jeszcze jako arcybiskup metropolita krakowski wielokrotnie przebywał na ziemi chrzanowskiej, np. we wrześniu 1978 na krótko przed konklawe gościł w Chrzanowie. Wcześniej odwiedził Chrzanów w 1965, 1966, 1968, 1974 i 1977. Karol Wojtyła wizytował także następujące miejscowości: Trzebinia (1938, 1950, 1955, 1958, 1963, 1965, 1966, 1967, 1968, 1971, 1973, 1974, 1976, 1977, 1978), Libiąż (1959, 1971, 1973, 1976), Płoki (1963, 1973, 1977), Alwernia (1966), Grojec, Podłęże (1968), Poręba Żegoty (1968, 1977), Lgota (1973, 1975, 1977), Psary (1973), Mętków (1974), Żarki (1974, 1975, 1977), Babice, Balin, Bolęcin, Jankowice, Kwaczała, Myślachowice, Płaza, Rozkochów i Zagórze (1975).
BENEDYKT XVI (*1927 Marktl am Inn, Bawaria), papież. 28 maja 2006 gościł w Chrzanowie i to aż dwukrotnie, przejeżdżając z Krakowa do Oświęcimia i z Oświęcimia na krakowskie lotnisko w Balicach. W Chrzanowie witały go tłumy mieszkańców miasta. Papież przemierzył niemal całą ziemię chrzanowską jadąc autostradą z Krakowa do Chrzanowa i dalej z Chrzanowa przez Libiąż i Bobrek w kierunku Oświęcimia.
BOGUMIŁ KOBIELA (*1931 Katowice,†1969 Gdańsk, pochowany na cmentarzu w Tenczynku), aktor znany z takich filmów jak np. „Zezowate szczęście”, „Popiół i diament”, czy niezapomnianej roli pana Jourdain w sztuce „Mieszczanin szlachcicem”. Bogumił Kobiela pochodzil z ziemi chrzanowskiej i wielokrotnie bywał w rodzinnym Tenczynku.
FRANCISZEK (*1936 Buenos Aires), papież. 29 lipca 2016 przejeżdżał przez Chrzanów w drodze z b. niemieckiego obozu zagłady Auschwitz.
EWA KRZYŻEWSKA (*1939 Warszawa,†2003 Hiszpania), aktorka. Prawnuczka chrzanowskiego powstańca styczniowego Ludwika Nowakowskiego. Znana z wielu filmów polskich i zagranicznych, m.in. z roli bufetowej Krysi, w której zakochuje się Maciek Chełmicki (grany przez Zbigniewa Cybulskiego) w filmie „Popiół i diament”. Ewa Krzyżewska w Chrzanowie spędziła dzieciństwo i lata szkolne (uczęszczała do SP nr 3 i I LO im. Staszica).
W Chrzanowie przebywało także z występami wielu polskich artystów m.in.: Hanka Bielicka, Stan Borys, Kazimierz Brusikiewicz, Ewa Demarczyk, Mariusz Dmochowski, Anna Dymna, Mieczysław Fogg, Alina Janowska, Maria Koterbska, Krzysztof Krawczyk, Czesław Niemen, Jerzy Połomski, Krystyna Prońko, Maryla Rodowicz, Irena Santor i inni.
Hala widowiskowo-sportowa (1973)
Nowy Szpital Powiatowy, lata 80.
Dom Kultury i kino „Sztuka” (1971)
Fragment osiedla „Północ”, lata 60.–80.
Kościół M.B. Różańcowej, lata 80. Ukończony 1991
LATA 1945-1989
Okupacja niemiecka zakończyła się 24 stycznia 1945 wkroczeniem do miasta armii sowieckiej 1. Frontu Ukraińskiego. Walki o miasto i okolice trwały od 19 do 24 stycznia 1945, poległo w nich w samym Chrzanowie 109 żołnierzy sowieckich. Chrzanów uniknął poważniejszych zniszczeń w tej ostatniej fazie wojny (uszkodzonych zostało ok. 25% budynków). W wyniku wojny ludność miasta zmniejszyła się niemal o połowę (ubytek ludności wobec stanu przedwojennego wynosił 7897 osób). Od 30 stycznia 1945 w mieście działał Zarząd Miejski, a następnie Miejska Rada Narodowa. Władze miejskie, dzięki bezwzględnym metodom walki, zostały szybko opanowane przez komunistów miejscowych i tych przysłanych z zewnątrz, choć sami komuniści stanowili mniejszość w strukturach politycznych miasta i powiatu: na wiosnę 1945 zanotowano zaledwie 900 członków PPR na terenie całego powiatu chrzanowskiego, podczas gdy główny oponent komunistów, PPS, posiadała w tym samym czasie 4500 członków. Szczególnie brutalnie komuniści rozprawili się z chrzanowskim PSL-em. Prowadzono kampanię zastraszenia wobec działaczy ludowych (aresztowania, oskarżenia o współpracę z Niemcami, ostrzeliwano domy przywódców politycznych, dokonywano porwań i morderstw). Kampania terroru komunistycznego przybrała na sile jesienią 1946 przed wyborami parlamentarnymi. Brutalne metody walki o władzę, którymi posługiwali się komuniści, doprowadziły z czasem do likwidacji opozycji politycznej, ale wywoływały nadal odruchy oporu takie jak np. zniszczenie płyty pamiątkowej ku czci armii sowieckiej w parku miejskim (1946).
W latach 50. XX w. władze komunistyczne, podobnie jak wcześniej władze nazistowskie, dokonały licznych zmian w nazewnictwie ulic, zastępując większość nazw patriotycznych nowym pro-sowieckim nazewnictwem (np. główna ulica miasta, Aleja Henryka, została przemianowana na Aleję Lenina itd.). Doszło również do prześladowania tej części ludności, która do siłą narzuconego systemu moskiewskiego była ustosunkowana wrogo lub niechętnie. Prześladowania dotknęły również Kościół katolicki. W 1946 na wieść o krwawym stłumieniu przez UB i milicję demonstracji Trzeciomajowej w Krakowie, w której uczestniczyli także chrzanowscy studenci, w szkołach Chrzanowa wybuchł strajk uczniów. Do strajku dołączyli gimnazjaliści z Jaworzna. Ofiarą represji padali byli żołnierze AK. Jeden z nich, chrzanowianin, student prawa UJ, J. Jodłowiec, w związku z wydarzeniami 3 Maja 1946 w Krakowie, został aresztowany przez UB i skazany na 2 lata więzienia. Terror komunistyczny nie ominął nawet tak stroniących od polityki instytucji jak chrzanowski chór „Żaby”, najstarszy chór w Chrzanowie istniejący od 1916 (reaktywowany w 1945). Po całej serii szykan za „niepostępowy” repertuar chóru (chór udzielał się na niwie kościelnej uczestnicząc w koncertach kolęd bożonarodzeniowych) jego dyrygent, Zygmunt Oczkowski, został aresztowany w 1948. Po zwolnieniu z więzienia w Krakowie zmuszono go do opuszczenia Chrzanowa. „Odwilż” 1956 spowodowała, że władze komunistyczne zrezygnowały z bezpośrednich szykan wobec chóru i zostawiły go we względnym spokoju.
W 1949 Chrzanów osiągnął liczbę niemal 15 tys. mieszkańców, w 1960 20 tys., w 1975 ponad 30 tys., a w 1995 53 tys. Po 1945 w Chrzanowie powstały nowe zakłady przemysłowe (m.in. mleczarnia, chłodnia, zakłady mięsne) i osiedla mieszkaniowe (osiedle Północ - od 1961, Południe - od 1979, Trzebińska i inne) oraz placówki oświatowo-kulturalne (np. Powiatowy Dom Kultury, którego budowę rozpoczęto w 1959, czy chrzanowskie Muzeum założone w 1960). Pierwsze powojenne osiedla z lat 1949-1955 (bloki w okolicy ul. Wojska Polskiego i osiedle Stella), choć budowane w stylu socrealizmu, kształtowane były w duchu miasta-ogrodu i składały się z niewysokich, otoczonych zielenią budynków. Późniejsze osiedla z wielkiej płyty (lata 70. i 80.) były już typowymi blokowiskami stanowiącymi smutny pomnik szarzyzny i braku indywidualizmu cechującymi tamte czasy.
W 1950 powstało Powiatowe Archiwum Państwowe gromadzące archiwalia dotyczące Chrzanowa (w l. 70. jego zbiory zostały przeniesione do Katowic, gdzie znajdują się do dzisiaj). W 1955 zakończono budowę ośrodka wypoczynkowo-sportowego nad zalewem Chechło, a w dwa lata później fablokowski Dom Kultury. W 1962 Chrzanów otrzymał nowy urząd pocztowy mieszczący się w budynku specjalnie wzniesionym do tego celu (obecny u. p. Chrzanów-1 przy ul. Piłsudskiego). W roku 1964 Chrzanów obchodził uroczyście 700-lecie swego istnienia. Oddano wtedy do użytku nowy dworzec PKS przy ul. Trzebińskiej. Jednak fasada oficjalnych uroczystości nie była w stanie przesłonić trudności w życiu codziennym mieszkańców.
Dla większości chrzanowian problemy życia codziennego polegały na mizernym zaopatrzeniu sklepów w artykuły spożywcze. Choć w 1950 zniesiono reglamentację artykułów żywnościowych, to w końcu lat 70. musiano ponownie do niej powrócić (najpierw zaczęto reglamentować cukier, na początku lat 80. już wszystko). Lata 70. upłynęły pod znakiem niekończących się kolejek przed sklepami (szczególnie mięsnymi), stojącymi często po kilka dni i nocy pod rząd (np. pod b. sklepem meblowym przy ul. 3 Maja). Nie najlepiej było również i w innych dziedzinach, np. w łączności. Podłączenie do sieci telefonicznej było żmudnym procesem trwającym dziesiątki lat. Dla wielu mieszkańców telefon był nieosiągalnym luksusem. W 1963 liczba abonentów telefonów stacjonarnych w Chrzanowie wyniosła zaledwie 800. Władze komunistyczne przechwalały się osiągniętymi „sukcesami”, jednakże rzeczywistość przedstawiała się znacznie mniej różowo. Po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 nastąpiło wyraźne pogorszenie ogólnej sytuacji. Miasto, pogrążone w szarzyźnie i apatii świeciło pustymi wystawami sklepowymi, na których dominował najczęściej ocet lub dzieła klasyków marksizmu-leninizmu (w b. księgarni przy b. Alei Lenina).
W latach 70. miasto posiadało 4 kina („Zorza”, „Sztuka”, „Fablok” i „Stella”) oraz 7 szkół podstawowych: nr 1 im. A. Mickiewicza na osiedlu Północ (od 1962), nr 2 im. M. Konopnickiej przy ul. Woynarowskiej (Szkolnej), nr 3 im. M. Nowotki (w l. 50. im. Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, obecnie - jak i do 1950- im. Królowej Jadwigi) przy Alei Henryka (Lenina), nr 4 im. Janka Krasickiego (obecnie im. Kard. Wyszyńskiego) na osiedlu „Stella”, nr 5 im. gen. K. Świerczewskiego (od 1963; obecnie im. Ks. Michała Potaczały) przy ul. Fabrycznej (ówcześnie ten fragment ulicy należał do ul. Sawickiej), nr 6 im. J. Marchlewskiego (obecnie im. Jana Pawła II; nowy budynek szkoły oddano do użytku w 1973) w Kościelcu przy ul. Dworskiej i nr 7 im. XXX-lecia PRL przy ul. Zielonej (od 1974); podstawową szkołę specjalną przy ul. Paderewskiego, szkołę muzyczną stopnia podstawowego (ul. Śląska), zespół szkół zawodowych, Liceum Zawodowe i Technikum Mechaniczno-Elektryczne przy „Fabloku” oraz Technikum Ekonomiczne, Liceum Ogólnokształcące im. St. Staszica i LO dla pracujących przy ul. Piłsudskiego (ul. 24 Stycznia), a także Liceum Pedagogiczne dla Wychowawczyń Przedszkoli. W mieście działało też Studium Politechniki Krakowskiej.
W 1975, po reformie administracyjnej kraju, która znosiła powiaty, Chrzanów przestał być siedzibą powiatu. Miasto zostało też oderwane od macierzystego województwa krakowskiego, do którego należało od odzyskania niepodległości po I wojnie światowej, i zostało włączone do województwa katowickiego. Lata 70. i 80. to okres rozbudowy miasta w kierunku zachodnim (osiedle mieszkaniowe pomiędzy ul. Oświęcimską i Śląską, 1978) oraz południowo-wschodnim (osiedla Południe, 1979-88, i bloki po obu stronach ul. Trzebińskiej, od 1979). W latach 1970-71 zbudowano nowe centrum miejskie z placem Tysiąclecia i ustawionym na nim Pomnikiem Zwycięstwa i Wolności, popularnie zwanym „Orłem”. W 1973 oddano do użytku halę widowiskowo-sportową i przystanek kolejowy Chrzanów-Śródmieście, usytuowany bliżej centrum miasta, niż dotychczasowy dworzec kolejowy, choć maleńki budynek nowego „dworca” od początku był strukturą nader prowizoryczną. Napięcia społeczne roku 1980 nie ominęły Chrzanowa, a wydarzeniem które je poprzedziło była demonstracja uczniów chrzanowskiego I LO przed obowiązkowym pochodem pierwszomajowym, do uczestnictwa w którym licealistów zmuszano. Dwóch uczniów chrzanowskiego LO wydrukowało na domowej drukarence ulotki o treści antykomunistycznej i rozrzuciło je z najwyższego piętra szkoły na stojących przed budynkiem nauczycieli i pozostałych uczniów zmuszonych do wymarszu na pochód pierwszomajowy. Wydarzenie to miało miejsce na kilkanaście tygodni przed pierwszymi strajkami solidarnościowymi latem 1980.
OKRES OD 1989
Przemiany ustrojowe w kraju w latach 1989-1990 zapoczątkowały również szereg zmian w skali lokalnej. Na samym początku Rada Miejska postanowiła powrócić do dawnego tradycyjnego nazewnictwa ulic w Chrzanowie, do którego wielu mieszkańców było bardzo przywiązanych. Chyba nikt z rodowitych chrzanowian nie nazywał ulicy Krzyskiej, czy Rynku używając narzuconej przez komunistów nomenklatury (ul. Komuny Paryskiej i plac Karola Marksa). Projekt dotyczący zmiany nazw 22 ulic wpłynął do Rady Miejskiej w 1990, a zmian oficjalnie dokonano w czerwcu roku następnego. W 1990 miały miejsce dwa wydarzenia związane z życiem lokalnego Kościoła: kardynał Macharski poświęcił krzyż pod budowę nowego kościoła na osiedlu Południe a w dwa miesiące później dokonał poświęcenia nowo otwartego kościoła Matki Bożej Różańcowej w centrum Chrzanowa.
W latach 90. XX w. nastąpiły dalsze przemiany w mieście. W 1991 powstał Społeczny Komitet Budowy Basenu Krytego, a Chrzanów został podłączony do krajowej sieci telefonicznej, uzyskując automatyczne połączenia telefoniczne z ok. 180 miastami na terytorium całego kraju. Przedstawiono też projekt podziału miasta na jednostki pomocnicze tzw. osiedla: Śródmieście, Północ, Południe, Niepodległości, Kąty, Stara Huta, Borowiec-Rospontowa, Kościelec i Stella. Obok zjawisk pozytywnych pojawiły się też i negatywne, spowodowane sytuacją gospodarczą kraju: bezrobocie. Rejonowe biuro pracy zarejestrowało 1503 bezrobotnych w 1990. Liczba ta urosła do 2990 w roku następnym. W roku 1992 chrzanowskie Liceum im. St. Staszica świętowało uroczyście 80-lecie swojego istnienia. Nie zapomniano o innych rocznicach. W kościele św. Mikołaja odsłonięto tablicę pamiątkową ku czci żołnierzy AK z ziemi chrzanowskiej walczących o wolną Polskę w latach II wojny światowej i po jej zakończeniu. W następnym roku w Chrzanowie pojawiła się Straż Miejska mająca za zadanie utrzymywanie porządku w mieście.
Rok 1994 przyniósł Chrzanowowi otwarcie pierwszej w historii miasta uczelni wyższej: Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Marketingu. Pierwszy rok akademicki rozpoczął się w październiku 1994. Z wydarzeń kulturalnych należy odnotować nową imprezę mającą za zadanie promowanie miasta i jego osiągnięć, czyli Dni Chrzanowa. Poza tym w maju 1995 w Chrzanowie miała miejsce Regionalna Wystawa Filatelistyczna i Numizmatyczna „Ziemia Chrzanowska'95”. W 1996 chrzanowska Biblioteka Miejska obchodziła 50. rocznicę swego istnienia. Oprócz wydarzeń kulturalnych rok 1996 przyniósł nowe inicjatywy dotyczące bezpośrednio jakości życia mieszkańców: rozpoczęto modernizację ruchliwej i zatłoczonej ul. Krakowskiej. Odnowiony został również budynek Sądu Rejonowego, a budynek poczty głównej przy ul. Piłsudskiego został oddany do użytku po gruntownej renowacji i częściowej przebudowie. Dokonano też przedsięwzięć w sferze życia gospodarczego miasta. W październiku 1996 otworzono pierwszą w Europie Środkowej tłocznię profili aluminiowych Hydro Aluminium Chrzanów, gdzie zatrudnienie znalazło początkowo 50 osób, a planowano zatrudnienie dalszych 150. W latach późniejszych w mieście powstały i inne zakłady przemysłowe (m.in. fabryka akcesoriów samochodowych Valeo). Zbudowano też wiele supermarketów, np. Tesco, Netto, Carrefour, Lidl, Biedronka i oddano do użytku centrum handlowe MAX. W 1999 Chrzanów po blisko ćwierćwieczu przerwy stał się na nowo stolicą powiatu, wraz z którym powrócił w granice macierzystego województwa małopolskiego. W 2001 oddano do użytku krytą pływalnię „Cabańska Fala”, a w 2006 dokonano gruntownej przebudowy płyty Rynku Głównego. Zaś w 2011 miasto otrzymało nowoczesny gmach Miejskiej Biblioteki Publicznej. Rok 2013 przyniósł oddanie do użytku obwodnicy północno-wschodniej wraz z charakterystycznym wiaduktem nad ul. Trzebińską, który wita wjeżdżających do miasta od strony Krakowa. Pod koniec 2020 rozpoczęto remont generalny wiaduktów na linii kolejowej, która rozdziela Chrzanów na pół.
Kryta pływalnia „Cabańska Fala”, 2001
Nowy budynek Miejskiej Biblioteki Publicznej, 2011
Prace rewitalizacyjne w pasażu między ulicami Krakowską i Kusocińskiego, 2011
Ulica Krakowska w odświętnej szacie na Dzień Niepodległości, 2018